VUKUATLI

Mart 17th, 2024

vukuatli

Bilmem ki nasıl anlatsam derdimi?

Öyle dert ki, olmayan bir suçun varlığına benim bile inanasım geliyor.

Ortada suç olmamasına karşın insanlar bana şüpheyle bakıyor, açıkçası ben de kabahati kendimde aramaya başladım.

Her kabahatten kendine pay çıkaran yaramaz çocuk ruh haliyle durumu kabullenmiş verilecek cezayı bekliyorum.

“Birilerine” göre alenen suçluyum. Üstelik olmayan bir suçu kabullenmem hatta itiraf etmem bekleniyor.

Neymiş?

Kamuoyunu aldatıcı ve yalan bildirimde bulunmuş, toplumun ve devletin milli değerlerini rencide etmiş, üstelik bu bildirimi sosyal medyayı kullanarak yapmışım.

Sabahın bir körü polis zoruyla derdest edildim.

Şu anda nezarethanede şaşkın ve yalnız bir halde hâkim karşısına çıkarılıp hakkımda verilecek kararı bekliyorum.

Üstelik savcılık tarafından gerçekliği olmayan bir suçun tek sanığı olarak tutuklama istemiyle mahkemeye sevk edildim.

İsnat edilen suçum “Kamuoyuna yanlış bilgi vermek, kişisel verilerin korunması kanununa muhalefet, devleti ve organlarını küçük düşürücü asılsız haber üretmek, yazmak ve sosyal medya aracılığı ile yayınlamak.” Halkın manevi değerlerini istismar ve aşağılıyor olma da cabası.

Tüm bu suçları tek başına yapmış olabileceğime inanmayan savcı örgütlü suç olabileceği düşüncesiyle bilgisayar ve cep telefonuma da el koydu. Tüm bağlantılarım sorgulanıyor. Şimdilik örgüt bağlantısı bulamayan sayın savcı iyice işkillenip kaçma veya delil karartma şüphesi nedeniyle tutuklu yargılanmamı talep etti.

“Yahu ben devlete bunca yıl hizmet etmiş uzman hekimim, bağlı olduğum tabip odası dışında örgütsel bağlantım yok ve suçlamaları kabul etmiyorum” desem de işe yaramadı.

Anladığım kadarıyla savcıların işi de biz hekimler gibi şüpheci olmayı gerektiriyor.

İyi olduğunu ifade etse de ikna olmayıp tetkik ve incelemeler ile insanlarda gizli hastalık aradığımız gibi savcılık makamı da bunca yıl devlet içinde kendini iyi gizlemiş bir “şüpheli” olduğumu düşünüyor.

En iyisi sizlere şu başıma gelenleri en başından anlatayım;

Belirttiğim gibi uzman hekim olarak bir devlet hastanesinde görev yapıyorum.

Pek çok meslektaşım gibi benim hobim de anı, öykü ve deneme yazmak.

Başlangıçta hastane ortamında başımdan geçen, tanık olduğum veya kulak misafiri olduğum anı ve olayları kaleme alıyordum. Günlük tutmak gibi denilebilecek kısa notlarla başlamıştım.

Bir yerlerde yazılı olursa hatırlaması kolay olur diye düşünüyordum.

Yani kendime yazıyordum.

Hoş, zaman geçse de bu konuda pek değişen bir şey olmadı.

Sonra işi ilerlettim.

Zamanla anılar öykülerin satır aralarına nükte ve küçük fikir kırıntıları ekleyebileceğimi fark edip kurgusal öyküler de kaleme almaya başladım.

Basit bir olayın birkaç nükteyle zenginleşiyor olması heyecan vericiydi.

Deneme tarzı yazdıklarımı öykülerle birleştirme fikri cazip görünüyordu. Fikirlerimi öykü kahramanlarımın ağzından aktarmaya yöneldim.

Bir konuda iletmek istediğim fikir çoğunlukla ilk cümlede dinleyenlerin “Kim söylüyor? Nereden söylüyor? Neden öyle söylüyor?” önyargılarına tosluyordu.

İletmek istediğim fikri bir öykü kahramanına söylettiğimde ise okuyucunun ön yargılarını bırakıp anlamaya daha yatkın olduğunu fark ettiğimden beri kurgusal öykülere daha fazla ağırlık vermeye başladım.

Bu şekilde yaklaşık 25 yıldır bine yakın anı, öykü, deneme kaleme aldım. Bir kısmı çeşitli platformlarda yayınlandı ve ilgi de gördü.

Tüm bunlar olurken insanın yetiştiği kültür ister istemez yakasından paçasından yapışıyordu.

Hiç olmayan bir olayı kaleme alırken özünde “yalandan” bir şeyler anlatıyor olmak yazanı da ahlaki sıkıntıya sokuyordu.

“Yazdıklarınız gerçek mi?” diye sorulduğunda cevap vermekte zorlanıyordum.

İki ayağının üzerinde yalan söylüyor olma tasasına kapıldıkça yazdıklarımı tutunacak gerçeklikler ile birleştirmeye yöneldiğim fark ettim. Kendiliğinden olan bu durum olayın kurgusallığını gerçeklik ile harmanlıyordu.

Kısaca yalanı gerçeğe karıştırıyordum.

Yetiştiğim kültür özünde yalanın hoş bir şey olmadığı üzerineydi.

Baktım ki, olmamış olayları başımdan geçmiş gibi anlatıyorum kendimi ikna edebilmek, yalanı gerçeğe usulünce bulayabilmek için ya karakterleri veya olayın geçtiği mekânı gerçeğe yakınlaştıracak biçimde yazıyordum.

Öykülerim bir açıdan gerçeğe diğer açıdan kurguya tutunuyordu.

Başıma iş açan da sanırım bu durum oldu.

Bir yerlerde tanış olduğum insanları öyküye monte ederken “Bu karakter şimdi burada olsa böyle konuşurdu” diye düşünüyor veya karakterler hayali olsa da öykünün geçtiği mekânı çalıştığım hastane ortamı gibi bilinen bir yerden seçip ucundan da olsa öyküyü gerçeklik ile buluşturuyordum.

Öykülerimin bir kısmını sosyal medyada paylaşıp geri bildirimler ile de besleniyordum.

Özünde kendime yazıyor olsam da öykü anlatı veya her ne ise sosyal medyaya “düştükten” sonra benim olmaktan çıkıyor okuyucunun hayal dünyasına geçiyordu.

Bazı öykülerimin imzasız olarak sosyal medyada çokça paylaşıldığına bile şahit oluyordum.

Yıllar önce yazdığım bir öyküye sosyal medyadan sanki dün yazmışım gibi geri dönüş olunca öyküyü hatırlamakta zorlandığım, şaşkınlık yaşadığım bile oluyordu.

Beni nezarethaneye düşüren de bir süre önce yazıp sosyal medyada paylaştığım ve gündeme geldiğinde detaylarını unuttuğumu fark ettiğim böyle bir öyküydü.

İlk yayınladığında ilgi görmeyen öykü sanki yeni kaleme alınmış gibi sosyal medyada ismimle paylaşılmış, bu kez fazlaca ilgi görüp “birilerinin” dikkatini çekmiş, “bazıları” da anlatılanlardan rahatsız olmuştu.

Üstelik tüm bunlar benim haberim olmadan gerçekleşiyordu.

Öykü ile ilgili ilk geri bildirim biraz üstenci ve kibirli bir tavırla metne iliştirilmiş “Ayıp olmuyor mu, doktor bey?” diye bir serzeniş ile geldi. Anlayamadığımı yazınca devlet kurumu içinde olageldiği iddia edilen aksaklığı üstelik hastaların özel bilgilerini de paylaşarak kaleme alıp yayınlıyor olmam eleştiriliyordu. “Devletin hastanesini küçük düşürmeye utanmıyor musun?” diye de hafiften ayar vermeye çalışan sert bir yanıt daha aldım.

Açıkçası gereksiz duyarlık gösteren birilerine çattığımı düşünüp cevap vermedim.

Meğer adam haklıymış. Utanmam gerekiyormuş.

Merak edip internet ortamında öykümü sorgulatınca durumun parlak olmadığını fark ettim.

Öykü veya anlatının altında sert tartışmalar, kamplaşmalar, karşılıklı suçlama ve küfürleşmeler süregidiyordu.

Satır aralarında metnin müellifi olarak üstü örtülü biçimde vatan hainliği ile suçlandığımı bile görüyordum.

Açıkçası tüm bunlar bana komik geliyordu.

Sonuçta okudukları bir gazete haberi değildi. O nedenle aklıma kendim için tasalanmak gelmiyordu.

Tartışmaları sessizce izlemek ile yetiniyordum.

İlerleyen günlerde tartışmaya katılanlardan biri öyküde adı geçenlerden birinin merhum babası olduğunu, babasının azılı bir suçlu gibi gösterilip manevi şahsiyetine halel getirildiğinden yakınınca işin rengi değişti.

Tartışan taraflar birden böyle bir metni kaleme alana yönelik öfkede buluşuverdi.

Küfürleşmelerin yerini bir hekim hastasına ait özel bilgiyi nasıl olur da aleniyete döker uzlaşısı aldı.

Açıkçası tartışmaya katılıp kendimi savunmayı düşünsem bile sosyal medya linçi ile karşılaşmamak için yine suskun kalmayı yeğledim.

Günler ilerledikçe başkaları da sosyal medya aracılığı ile ulaşıp yazdığım metin üzerinden daha çok hesap sormaya başladı.

Kaleme aldığım başka metinlerimin de didik didik edildiğine şahit oluyordum.

Cevap vermeyip sosyal medya hesaplarımı askıya aldım.

Hesabımda yayınlanmakta olan malum öyküyü de yayından kaldırdım.

Yine olmadı…

Meğer, kaleme aldığım metin ilgi görüp başka web sitelerinde de yayınlanıyormuş. Onların yayımının durdurulması için de yazının müellifi sıfatıyla başvuru yapmam gerekiyormuş.

İşi bilen birkaç meslektaşıma danıştım. Sosyal medyada gündemin çok hızlı değiştiğini, kısa sürede unutulacağını, yanıt vermemem gerektiği tavsiyesinde bulundular.

Öyle yapıp suskun kaldım.

Sonra bir gün kapıma polis dayandı.

Hem de ailecek hafta sonu tatil için gittiğimiz bir otelde ve sabaha karşı.

Neymiş?

İfade vermek için aranıyor bulunamıyormuşum. Devletin hastanesinde her gün görev yaptığımı söylesem de nedense bulunamamışım.

İfade çağrısından bilgim olmadığını söyledim.

Eşimin şaşkın bakışları arasında derdest edilip karakola götürüldüm. Karakola giderken avukat arkadaşımı aradım. Avukatım İfade alacaklarını, ifade metnini kendi ile paylaşmadan imzalamamam gerektiğini söyledi.

Dediği gibi yaptım.

Karakolda sözünü ettiğim öykü metni önüme konuldu ve sadece “Bu metni siz mi yazdınız?” diye soruldu. Bir cümlelik soruya tek sözcüklük “evet” yanıtı vererek serbest bırakıldım.

Sanırım fazlaca iyimser biri olarak olayın kapandığını düşünüyordum. Ancak avukatım işkillenip soruşturunca durumun hiç de öyle olmadığı anlaşıldı.

Meğer öyküdeki karakterin merhum babası olduğunu düşünen vatanına, milletine, ülkesine ve değerlerine sadık şahıs tarafından hem savcılığa hem de bağlı olduğum tabip odasına şikâyet edilmişim.

Hakkımda suç duyurusu yapıldığı için savcı beyimiz işlem yapmak “zorunda” kalmış.

Açıkçası avukatım da benim gibi düşünüyor, “Bundan bir şey çıkmaz” diyordu.

Ancak öyle olmadı.

Şikâyet ve suç duyurusu sayısı artmaya devam etti.

Şikayetçiler kervanına Sağlık Bakanlığı’nın da katılımıyla küllenmesini beklediğimiz konu daha da alevlendi.

İl Sağlık Müdürlüğü’nün çalışmakta olduğum hastaneye gönderdiği yazı üzerine hastane idaresi bir sarı zarf göndererek yazdığım metin hakkında bir hafta içinde savunma yapmamı istedi.

Dahası hastane yönetimi metni kimin kaleme aldığını soruyor ve öyküde geçen olayın gün, tarih ve mekân bilgilerini de istiyordu.

Metnin müellifi olmakla beraber öykünün kurgusal olduğu dahası metinde hastane ve şahıs adı geçmediği şeklinde savunma verdim.

Hastane idaresi nedense savunmamı yeterli görmeyip “Bir daha olmasın” biçiminde kulağımı çekercesine “uyarı” cezası vererek konuyu kendince kapatmaya çalıştı.

Yine olmadı.

Bu kez hastane idaresinin hakkımda verdiği uyarı cezası sosyal medyaya düştü.

“Hastasının özel bilgilerini ifşa eden doktora ceza” başlığı ile sosyal medyada tekrar gündeme geldim.

Bu arada bağlı olduğum tabip odası da atadığı muhakkik üzerinden ifademe başvurdu.

İçinde bulunduğum durumla ilk kez empati kurmayı başaran biriyle konuşabildiğim için mutluydum.

Kısa süre sonra tabip odası isnat edilen suçla ilgili işlem yapma gereği duyulmadığını yazılı olarak bildirdi.

Ancak şikayetçi hasta yakınına “İnceleme sonucunda tıbbi etik veya bir tıbbi uygulama hatası görülmediği için” diye başlayan açıklama yazılınca sosyal medya linçinden bu kez hekim örgütü de nasibini aldı.

Tabip odasının karar metni sosyal medya haber sitelerine “Tabipler meslektaşlarının suçunu ört bas etmeye çalışıyor” şeklinde suçlayıcı biçime dönüşünce konu iyice ayyuka çıktı. Benimle bir kez bile konuşmaya bile tenezzül etmeyen ve başından beri suçlayan haber siteleri haberi böyle yazarken sorumlu gazetecilik ilkeleri gereği fikri takip yapmakta olduklarından övünmeyi de ihmal etmediler.

Araya uzun bir bayram tatili ve akabinde yıllık izin girince konu aklımdan çıkmıştı.

Derken bir sabah erken saatte işe gitmek için evden çıkarken kapımın önünde bekleyen ekip arabası tarafından bu kez “şüpheli” sıfatıyla karakola davet edildim.

Ellerimin kelepçelenmesinin gerekmediğini söylesem de dinlemediler.

Neymiş?

Memur beyler şüpheli sıfatıyla aldıklarının hangi konuda şüpheli olduğunu bilemezlermiş. Bu nedenle zorluk çıkarmamam istendi.

Ellerimi kelepçeledikleri gibi telefonuma ve bilgisayarıma da el konuldu.

Yolda avukatımı aradım. “Ben gelmeden ifade verme ve hiçbir şey imzalama” biçiminde net bir emir alınca işin ciddiyetini anladım.

Savcılıkta önümde yine yazdığım metin vardı. Beraberinde de hayli kabarık bir şikâyet dosyası duruyordu.

Avukatım metnin bir kurgu, yazanın da öykü yazarı bir hekim olduğunu, metinde küçük düşürüldüğü iddia edilen hastanenin değil adının hangi ülkede geçtiğinin bile yazılmadığını söylese de savcı ikna olmadı.

Neymiş? Onunla kafa mı buluyor muşuz? Bunca yıllık savcı hangi ülkeden ve hangi hastaneden söz edildiğini anlayamaz mıymış?

Öyküde adı geçen mekân ve yerler çalıştığım hastaneyi işaret ediyormuş.

Eh yalan da değildi.

Hastane ismi zikretmemiş olsam da kurguya kendimi inandırmak için mekânı gerçek kılmak benim seçimimdi.

Avukatım sesimi çıkarmamamı istediği için susuyordum.

Sorgu ilerleyince aktarılan olayın ne zaman gerçekleştiği soruldu. Kurgu olduğu için böyle bir bilgiye sahip olmadığımızı söyleyince önümüze şikâyet dilekçesi koyup “Bakın bu şahıs merhum babasından söz ettiğinizi iddia ediyor” diye üsteledi.

Avukatım verilecek bir yanıtımızın olmadığını sabırla söylerken bir yandan da gereksiz bir şey söylememden endişe ettiği için beni sakinleştirmeye çalışıyordu.

Kaleme aldığım metnin anlatıcısı ve bir anlamda kahramanlarından biri de bendim ve olayı kendi üzerimden kurguya döktüğüm için savcı ikna olmuyor, gerçek olduğunu düşünmeye devam ediyordu.

Şikâyete konu olan hastanın dosyasında ismimin olmaması da yetmedi. Neymiş hastanın yattığı dönemde hastanede görev yapmaktaymışım. Bu yeterliymiş.

Şimdi burada durup kaleme alma gafletinde bulunduğum o meşum metni paylaşmam gerekiyor.

Ne de olsa tutuklama talebiyle nezarethanedeyim ve daha ne kadar dört duvar arasında kalacağım konusunda hiçbir fikrim yok.

“VUKUATLI

Hastanenin sessizliğe büründüğü sıradan bir nöbet akşamıydı.

Nöbetçi şef odasını teslim almış bilgisayar başında gündüzden kalan dosyaları gözden geçiriyor, eksiklikleri tamamlıyordum.

Gün içinde hastane ana bilgisayarı birkaç kez kısa süreli devre dışı kalmış tümüyle bilgisayar sistemine bağlı olan sağlık hizmetinde aksamalar yaşanmıştı. Bu nedenle gündüzden eksik kalan işleri tamamlamaya uğraşıyordum.

Efendim eskilerde hastaneler sağlık çalışanları tarafından işletilir ve iyi kötü yönetilirdi.

Günümüzde ise HBYS denilen hastane bilgi yönetim sistemi ve bağlı bilgisayarlar ile yönetiliyor.

Başlangıçta kolaylık ve önemli bir ilerleme olarak görülen bu sistemin temel önceliğinin yapılan her bir tıbbi uygulamanın hastanın fatura bilgilerine işlenmesi ve bu sayede hastane gelirlerinde kayıt kaçağı olmasının önlenmesi olduğunu zamanla öğrenecektik.

Yani HBYS tıbbi amaçtan çok işletmeye dönüşen hastanelerin gelir gider kalemlerini önceliyor yapılan her tıbbi işlemin sonucuna bakmaksızın hastaya veya bağlı bulunduğu sosyal güvenlik sistemine fatura edilmesini amaçlıyordu.

Bu nedenle hastaya ait bir takım tıbbi bilgilerin zaman içinde yazılım şirketi değişiklikleri ile yitirilebildiğine şahit olsak da faturalama hiç aksamıyordu.

Uygulamada bilgisayara hasta ile ilgili işlem kaydını girmeden değil kan tahlili yapmak neredeyse elimizi bile süremiyorduk.

HBYS hastane içi işleyişi ve biz sağlık çalışanlarını yönetmese de doğrusu iyi idare diyordu.

Bilgisayar sistemleri devlet hastanelerinin sağlık işletmeleri olarak yeniden tanımlandığı dönüşüm sürecinin önemli bir parçasıydı.

İşte bu hastane bilgi yönetim siteminin o nöbet gecesi çalışmayacağı tuttu.

Yaşanan aksilik hastane acilinin yoğunluk yaşadığı akşam saatlerine denk gelince kusursuz fırtına kaçınılmaz hale geldi.

Gece yarısına doğru bilgisayarlar önce yavaşladı sonra işlem yapamaz hale geldi. Bilgisayarlara hastalar ile ilgili işlem bilgisi girilemiyor sisteme bağlı tıbbi cihazlar da bu nedenle çalıştırılamıyordu. Basit bir idrar tahlili veya kan sayımı bile yapamaz haldeydik.

Nöbetçi bilgi işlem teknisyeni sorunu çözemeyince sorumlu bilgi işlem mühendisine telefon ile ulaşıp yardım istedi.

Bu arada acil servise başvuran ve sayısı giderek artan hastalar da işlem yapılamadığı için bekletiliyordu.

Sorun uzayınca ana bilgisayarın başına gidip “kapatıp açsak mı?” diye o meşhur soruyu ve yapabileceğim bir şey olup olmadığını sordum.

Bilgi işlemcimiz ise mesleğinin getirdiği içe dönüklük ve ben bilirim havası ile soruma cevap bile vermedi.

Telefonda sorumlu bilgisayar mühendisimizin direktiflerini takip ederken bir anda ana bilgisayarda önce mavi ekran belirdi sonra da kendini tamamen kapattı.

Ana bilgisayarı kapatıp açmak işe yarayabilir düşüncesiyle bir süre bekleyip tekrar açıldı.

Bu durumda hastanede çalışır durumdaki bilgisayarların bir süre sonra kapatılıp tekrar açılması gerektiği bilgisini personel ile paylaşmam istendi.

Sabırsızlanmaya başlayan ve sayıları giderek artan acil hastaları ile birlikte sorunun çözülmesini beklerken işler hiç de iyi gitmedi.

Ana bilgisayar açılmıyor hasta bilgileri girilemiyordu.

Hastanenin tüm cihazları çalışır halde olmasına karşın sağlık çalışanları elim elim üstünde hiçbir şey yapamadan öylece bilgisayarları bekliyordu.

Bir saat kadar sonra bilgisayar mühendisimiz de sorunu gidermek için evinden çıkıp hastaneye gelmişti.

Bu arada devlet hastanelerinde elektrik kesilmelerine karşın jeneratörlerin bile yedeği olmasına karşın ana bilgisayarların yedeği olmadığını bilgileri bulutta yedeklemenin yeterli göründüğünü de öğrendim.

Ana bilgisayarımız çökse bile içindeki bilgiler kaybolmuyor, ancak yedeği olmayınca yeni bilgi de girilemiyordu.

Ana bilgisayarı üreten firma yetkilileri ile yapılan görüşmeler ve online müdahale çabaları ile bir saat daha geçti.

Acilde bekleyen hastaların görünürde acil olmayanlarını civar hastanelere yönlendirerek çözüm üretmeye çalıştık.

Saat sabahın ikisi olmuş hastane ana bilgisayarı çalıştırılamamıştı.

Çocuksu bir iyimserlik içinde sorunun her an çözülmesini bekliyor sorunun gece boyu çözülemeyeceği ve ertesi güne sarkacağını aklımıza bile getiremiyorduk.

Çaresizlik içinde kıvranırken gece yarısı başhekime de bilgi verip 112 acil komuta merkezini arayıp durumu anlattım.

Bir süre acil hasta yönlendirilmemesini rica ettim. Anlayışla karşıladılar.

Rahat bir nefes alıp bilgisayarcıların yanına dönüp sistemin offline bir çalışma biçimi olup olmadığını sordum.

Yokmuş.

Yani eskiden yaptığımız gibi önce sağlık hizmetini yapalım işlem kayıtlarını sonra girip faturalandıralım talebim sistemin mantığına aykırıymış.

HBYS sosyal güvenlik kurumundan parayı almadan işlemin yapılmasına izin vermiyormuş.

Mühendisimiz birazda müstehzi edayla “Önce fiş, sonra alışveriş” diyerek işinin başına döndü.

Dahası hani “Geldi mi katarıyla gelir” dedikleri gibi nöbetçi şef telefonundan arandım ve acil servise gelmem gerektiği bildirildi.

Yakın bir muhitte iki etnik grup arasında bilmediğim bir nedenle başlayan hırlaşma kavgaya ve silahlı çatışmaya dönüşmüştü.

Yaralı yakınları kendi araçlarıyla yaralıları hastaneye taşıyordu.

İlk bakışta biri ağır 6 ateşli silah yaralısı getirilmişti.

Ve biz bu yaralılara sistem arızası nedeniyle tıbbi kayıt açamıyor, kan tahlili veya görüntüle talebi dahi giremiyorduk.

Geçmişte yaptığımız gibi ağır yaralıyı ameliyathaneye aldık diğer yaralılar için kayıt açmadan ilk yardım ve serum takmak gibi basit tıbbi destek işlemleri yapmaya başladık.

Ağır yaralı için kan gerekiyordu ve kan merkezi bilgisayara kayıt girilmeden kan veremeyeceğini bildiriyordu.

Çıldırmamak işten değildi.

Gereken iki ünite kanı tutanak ile teslim alıp uygun olup olmadığını eski usul ile kontrol ettikten sonra ameliyathaneye teslim ettim.

Gece yarısı hastane başhekimini arayıp kusursuz fırtına altında olduğumuzu ve yönetmeliğe aykırı işlemler yapmak zorunda kaldığım konusunda kendimi ihbar ettim.

Yanıt olarak uykulu bir ses “Sabah tutanak masamda olsun” dedi ve kapattı.

Acile getirilen yaralılardan biriyle konuşup olayı anlamaya, başka yaralı gelip gelmeyeceğini sorgulamaya çalışıyordum.

Orta yaşın üzerindeki yaralı bey efendi Doğulu bir şive ile “onlar kaşındı, biz de kaşıdık. İyi oldu” dedi. Diğer bir yaralı bu sözler üzerine yattığı sedyeden kalkıp hastamıza saldırmaya kalktı.

Amcamız her iki ayağından kurşunlanmıştı. Hayati tehlike görünmüyor olsa da çok kan kaybetmişti. Küfürlü konuşuyor ve “Dağdan gelip bağcıya laf ediyorlar” şeklinde karşı etnik grup hakkında atıp tutuyordu.

Yüzünde ve elinde iyileşmiş kesi izlerine bakılırsa geçmişi de tenekeliydi.

Bu haldeyken hasta bakıcı yanıma gelip kolumu tuttu ve sesini kısarak “Şefim kapı önü karışmak üzere bir bakmanız gerekiyor” dedi.

Sabaha karşı acil servis önünde her iki etnik gruptan yaralıları için bekleyen kalabalığı o zaman fark ettim.

Bir kısmının elinde uzun namlulu silahlar bile vardı.

Dışarısı kibrit çaksan patlayacak durumdaydı.

Dedim ya kusursuz fırtınaya tutulmuş batmamaya çalışıyorduk.

Gelen hasta yakınlarını gören ve gerginliği sezen acil serviste sıra beklemekte olan hasta ve yakınları da arazi olmuştu.

Polisi arayıp kendimi tanıttım ve durumu anlatıp her an ikinci bir çatışma yaşanabileceği bilgisini paylaştım. Telefonun ucundaki bezgin ses “Anlaşıldı. Bir ekip arabası yönlendiriyorum” dedi. “Ekip arabası değil tankınız TOMA’ nız neyiniz varsa hepsini alın gelin” diye bağırdım.

Telefonu yüzüme kapattı.

Biraz sonra bir polis arabası acilin önüne yaklaştı.

Ellerinde uzun namlulu silahlarla bekleyen kalabalığı görünce durmadan yoluna devam etti. Kaçar gibi uzaklaştı.

Açıkçası o ekip arabasında ben de olsam aynı biçimde davranırdım diye düşündüm. Daha kalabalık bir ekiple geleceklerini umuyordum.

Ancak gelen giden olmadı.

Dışarıda ve içeride gerilim tırmanıyordu. İçeride henüz hastalarımızı kaybetmemiş olsak da tıbbi müdahale bilgisayarlar yüzünden gecikiyordu.

Dışarıda ise kalabalık iyice artmış her iki etnik grup arasında laf atışmaları sürüyor, her an bir çatışma daha başlayacak gibi görünüyordu.

Dahası hasta yakınlarını dışarıda tutmakta da zorlanıyorduk. Hasta yakını sayısı giderek artıyor her yeni gelen acil servise girip yakınına ulaşmaya bilgi almaya çabalıyordu.

Ve biz sağlık çalışanları her iki etnik gruba ait hastalara lanet olası bilgisayarlar yüzünden elimizi süremiyor, kan grubu bile bakamıyorduk.

Az sonra bizlerin bir şey yapamadığı anlaşılacak ve birbirine düşman iki grup bize karşı birleşip acil servisi basacak diye endişe etmeye başlamıştık.

Tüm bunlar yaşanırken bilgisayarlardan umut yoktu.

O ana kadar acil serviste beklemekte olan ve bu tür durumlarda söylenip ortalığı ayağa kaldıracak olan hasta ve yakınları ise ortamdaki gerilimi görüp hiçbir şey söylemeden sessizce ortadan kaybolmuştu.

Giderek yalnızlaştığımızı hissediyorduk.

Olacaklara hazırlanmak gerekiyordu.

Tıbbi sekreterler başta olmak üzere o sırada işi olmayan çalışanlardan acil servisi terk edip üst katlara gitmelerini istedim.

Hasta bakıcılara da acil servis koridorunun ilerisinde çamaşır arabaları ile barikat oluşturmalarını ve barikatın ardında bizleri beklemeleri emrini verdim.

Acil servisin o hiç kapanmayan kapısını kapatıp bir şekilde kilitledik.

Dışarıdaki kalabalık kapıları camları yumruklamaya başlayınca durumu polise tekrar bildirdim. “Anlaşıldı” deyip yine telefonu kapattılar.

Acil servis önündeki gürültüye hastanede yatmakta olan hastalar da uyanmış camlardan olayları izliyorlardı.

Çalışanlara en ufak bir şiddet anında bulundukları yeri terk edip barikatın arkasına geçmeleri emrini verdim.

Kurbanlık koyun gibi başımıza gelecekleri beklemeye başladık.

Bize bir mucize gerekiyordu.

Sirenini çalarak gelen bir özel hastane ambulansı beklediğimiz mucize oldu.

Yolda baygın bulunup yakındaki özel hastaneye bırakılan bir hasta parası olmadığı anlaşılınca hastanemize aktarılmaya çalışılıyordu.

Kapıyı aralayıp dışarı çıktık. Kalabalık geri çekildi. Ambulans hastasını indirdi.

Bizim deneyimli hasta bakıcımız yanıma gelip “Şefim hastaları bu ambulansla farklı hastanelere nakletsek mi?” diye sordu.

Normalde bu tür aktarımlar 112 Hızır acil ambulansları ile yapılıyordu. Ancak durum acil karar vermeyi gerektiriyordu. Ambulans şoförüne durumu anlatıp yardım istedim.

Kabul etmeyince hastabakıcımız şoförü bir odaya kilitleyip elinde ambulansın anahtarını sallayarak geldi.

Ambulanstaki acil tıp teknisyeni duruma itiraz etmedi. İtiraz etse başına geleceklerin sanırım farkındaydı.

Hasta bakıcımız önce bir etnik gruba ait üç yaralıyı bir şekilde ambulansa sığdırıp sireni çala çala yola koyuldu. Yaralıların yakınları da arabalarına binip ambulansın peşine düştüler.

Bu arada bilgisayar sorunu devam ediyordu.

Ambulans yoldayken 112 acil merkezi arayıp yola çıkan ambulans hakkında bilgi verdim. Durumumuzu anlattım.

Gidilen hastanede yaralıların kabulü için sorun çıkarmamalarını rica ettim.

Bir saat kadar sonra ambulans geri gelip bu kez ayaklarından yaralı küfürbaz beyefendi ile diğer yaralıları alıp ters yöndeki başka bir hastaneye yöneldi.

Kalan hasta yakınları da hastane bahçesinden uzaklaşınca acil servisin ışıklarını kapısını kapatıp olduğumuz yere yığıldık.

Bu arada az kalsın ambulans şoförünü kilitli olduğu odada unutuyorduk.

Şoförün yanına gidip kurumum ve kendi adıma özür diledim. Yaşananları anlattım.

Öfkeliydi ama sıcak çay ve ikramla yumuşatmayı başardık.

Ambulansın ikinci gidişi ile 112 acil merkezi aramayı unuttuğum için hastane yaralıları kabul etmemiş bir sorun da orada yaşanmıştı.

İşte o anda bizim deneyimli hasta bakıcı yakınlarına durumu anlatıp yardım istemiş, hasta yakınlarının nobran tavrı işe yaramış tatlı sert bir uzlaşma ile hastane yaralıları almak zorunda kalmıştı.

Ambulans işini bitirip geri geldiğinde gün ağarıyordu.

Şoför anahtarlarını alıp hastabakıcımıza öfkeli bakış attı.

Ambulansına hasar verilip verilmediğini dert ediyordu.

Hızlıca göz atıp hiçbir şey söylemeden ambulansa binip uzaklaştı.

Gün ağarıyordu ve bilgisayarlar çalıştırılamamıştı.

Böyle giderse yatan hastaların sabah ilaçları da verilemeyebilirdi.

Sabah nöbet defterine tüm bu yaşananları, tutanakları ile birlikte eklerken bilgisayar sisteminin çalıştırılamamış olduğunu, acil servisin kapalı, yatmakta olan hastalara ait tıbbi işlem ve ilaç girişlerinin yapılamıyor olmasının da soruna eklenmekte olduğunu not ettim.

Nöbet notum “Şef nöbetimi vukuatlı olarak teslim ediyorum” şeklinde bitiyordu.”

Sonucu merak edenler olabilir.

Tüm bunların yaşandığı hastane ertesi gün getirilen yeni bir ana bilgisayar sayesinde sanki hiçbir şey olmamış gibi tekrar çalışmaya başladı.

Hastane yönetimi sadece acil servis koridorunun gerisinde kurduğumuz barikat ile ilgili olarak sorumlular hakkında soruşturma açtı.

Hastabakıcılar çamaşır arabalarına zarar vermekten uyarı cezası aldı.

“Deli deliyi görünce sopasını saklar” hesabı bana dokunmadılar.

Vukuatlı bir nöbet olarak zamanla unutulsun istendi.

Öyle de oldu…”

İşte okudunuz…

Bu metin yüzünden içerideyim.

İsmini vermesem de çalıştığım hastaneyi mekân tutup pek çok gün yaşanabilecek olayları sanki aynı gün yaşanmış gibi öyküleştirmiştim.

Ancak yazdıklarımın kurgusal olduğu gerçeği değişmiyor.

Sözünü ettiğim ayaklarından yaralı küfürbaz bey efendinin bir zaman hastane yakınlarında sokak ortasında vurularak öldürülen biriyle benzeşiyor olması, oğlunun şikayetçi olmasına neden olmuştu.

Yazdıklarım ile ilgisi olmadığını söylesem de inanmadılar.

Avukatım biraz deşince benzer şikâyeti yapan iki farklı kişi olduğu her ikisinin de babalarının hayatta olmaması nedeniyle yeterli kanıta ulaşılamadığını da öğrendim.

Az daha unutuyordum.

O gece ne yaptıysam hastane önüne gelmelerini sağlayamadığımı anlattığım polis teşkilatı da İçişleri Bakanlığı aracılığıyla davaya müdahil olmuştu.

Neymiş devletin polis teşkilatını alenen aşağılıyor, korkaklıkla itham ediyormuşum.

Dertlerimle sizi yeterince sıkmış olduğumun farkındayım.

Nezarethanede kabahat işlemiş bir çocuk gibi “birilerinin” hakkımda karar vermesini bekliyorum.

Savcı bey öyküde adı geçen o ambulans şoförünü bulamasa da yerine birini bulup getirir mi diye endişe etmiyor değilim.

Eh, bunca olaydan sonra sanırım filmin sonunu merak ediyorsunuz.

Hâkimin karşısına çıkarıldığımda başım öne eğikti. Kaderime razı haldeydim.

Anlaştığımız gibi sesimi çıkarmadım. Hep avukatım konuştu. Susup kararı bekledim.

Hâkim “Son bir söyleyeceğin var mı?” diye sordu. Sadece hayali bir öykü kaleme aldığımı ve mahkemeye gereksiz yük olduğum için üzgün olduğumu söyledim.

Gereği düşünüldü:

“İsnat edilen suçlara konu metnin savcılığın talebinde yazılmış olduğu şekliyle suç unsuru içerdiği değerlendirilmiş olsa da herhangi bir basılı yayın organında yayınlanmamış olduğu, metnin internet ortamında sosyal medya aracılığı ile servis edildiği ve metnin yayın tarihinin ilgili sosyal medya yasasından önce olduğu görüldüğünden sanığın beraatine itiraz yolu açık olmak üzere karar verilmiştir.

Sevineyim mi üzüleyim mi bilemiyordum.

Suç orada duruyor, şüpheli sıfatım değişmiyordu.

Sadece suça konu metin ilgili yasadan önce işlenmiş bir eylem olduğu için bu defalık kulağım çekilerek “vukuatlı” olarak serbest bırakılıyordum.

Dahası bu kez yukarıda yazdıklarım için hakkımda bir işlem daha başlatılırsa şaşırmayacağım.

Ne de olsa sabıkalı olmasa da vukuatlı biriyim.

Serbest bırakıldıktan sonra sokağa çıktığımda ortada suç olmasa da kendimi kabahat yapmış gibi hissetmeme engel olamıyordum.

Olağan şüpheli ve vukuatlı biri olarak nedenini bilemediğim bu suçluluk duygusu yüzünden pek çok kez kalemi elime alıp bıraktım.

“İyi de öyleyse tüm bunları neden yazdın?” diye soran olabilir.

Sormakta da haklılar. Gerçekten de akılla açıklanır bir durum değil.

Ancak sanırım her şeye alışıp boyun eğdiğimiz gibi nedeni bilinmeyen bu suçluluk duygusuna da alışmaktan korktum.

Mehmet Uhri

Duyarlı vatandaşlar için not: Yukarıda yazılanların öykü yazarı bir hekimin hayal ürünü hatta kâbusu olarak okunması önerilir.

VİETNAM, KAMBOÇYA, LAOS NOTLARI -14

Mart 7th, 2024

s1

ŞELALENİN HAYALETLERİ

(Son söz yerine)

Vietnam, Kamboçya, Laos coğrafyasına üzerine kaleme aldığım metinler önsöz içermemektedir.

Başlangıç veya bitişe gerek duyulmadan, her şeyin değişe dönüşe yaşandığı coğrafyanın bir önsöz veya başlangıç gerektirmiyor oluşu umarım anlaşılıyordur.

Kaleme alınanların ise hayata dair “büyük” kitabın ortasından rastgele açılıp ortalığa saçılmış küçük bir bölümden öte olmadığı düşüncesindeyim.

Üstelik, insan yeryüzünde oldukça söz ve anlatılar da aynı akışın içinde değişe dönüşe o büyük kitabın bir yerlerine eklemlenecek gibi duruyor.

Ancak, bir itirafta bulunmam gerekiyor.

Okuduğunuz gezi notları tarafımdan kaleme alınmış olsa da müellifinin kim olduğu konusunda yazarın kafası karışıktır.

Çünkü yazar kendini daha büyük bir anlatının içinde bir yazman veya vakanüvis olarak görmektedir.

Kaleme alınan metinler ise bir başka anlatının yazarın kulağına fısıldanmasından ibarettir.

İyi de o zaman yazar kim?

Zor soru…

İlla bir yanıt vermek gerekirse “Şelalenin hayaletleri” diyebilirim.

Evet…

Şelalenin hayaletleri…

Bölgeye dair notlarıma o şelaleyi gördüğüm ve turkuaz rengi büyülü sularında kısa bir süre yüzdüğüm gün başladım.

Her zaman yaptığım gibi gezi boyunca küçük notlar alıyordum.

Ancak o günün akşamı eşimi de grupla bırakarak otel odasına döndüm ve geziye dair ilk makalemi üstelik o küçücük cep telefonu ekranında yazıp gezi yoldaşlarımla paylaştım.

Beni metni yazmaya zorlayanın ne olduğunu ve neden paylaşma gereği duyduğumu o sırada bilmiyordum.

Hoş, şimdi anlatacaklarım da pek inandırıcı gelmeyebilir.

Genellikle gezdiğim yerlerde kısa notlar alıp daha sonra hatırlamak üzere bir kenara bırakırdım.

O güne kadar da böyle bir durumla karşılaşmamıştım.

Beni rahat bırakmayan ne ise, gecenin o vakti metni kaleme almama ve dahası paylaşmama yol açmıştı.

Henüz bana tüm bunları yaptıran “Şelalenin hayaletlerinin” farkında değildim.

Konu uçuk kaçık yerlere gitmeden baştan anlatayım;

Efendim, Laos’un eski başkenti Luang Prabang şehrindeydik.

14. Yüzyılda Lao ülkesinin kurucu kralı Fa Ngum’ un adı verilerek kutsallık atfedilen Fa dağının (Phou Fa) zirvelerinden çıkıp görkemli biçimde çağlayarak Mekong nehrine ulaşan Kuang Si şelalesini geziyorduk.

Efsaneye göre bilge bir yaşlının toprağı kazarak dağın zirvesinden çıkardığı suyun yemyeşil yağmur ormanının içinden kireç taşı travertenlerden akarak turkuaz rengini aldığı büyüleyici görünümlü bir şelaleydi.

Kurucu kralın komşu Khmer etkisi ile Budist olması ve ülkesinin dinini de Budizm olarak belirlemesi nedeniyle şelale ile ilgili söylenceye zamanla Buda’nın reenkarnasyonu olduğuna inanılan altın geyiğin şelalenin altını kazıp ev yaptığı anlatısı da eklenir.

Şelalenin adı da Tat(şelale) Kuang(geyik) Si(kazmak) yani “geyiğin kazdığı şelale” olarak isimlendirilir.

İşte o büyüleyici şelale ve çevresinde geçirdiğim birkaç saat ve sularında yüzebildiğim 10-15 dakika sonrasında oldu, bütün olanlar.

Şelalenin gürültüsü içinden sanki ağır ağır fısıltıyla okunan şiir gibi farklı bir ses geliyordu. Kulak kabarttığımda “Sağa sola bakınacağına dinle hele, anlatacaklarımız var” dediklerini işittim.

Kim olduklarını sorduğumda şelalenin hayaletleri olduklarını, göçüp gitmiş ancak yaşamaya doyamadığı için şelalenin içinde gizlenen bedenlerini yitirmiş ruhlar olduklarını söylediler.

Sanılanın aksine hiç de ürkütücü değillerdi.

İşte böyle başladı bu yazıların macerası.

Sait Faik’in “Her insan kendi hikayesini anlatır” dediği gibi hayaletler de hikayelerini anlattı dilim döndüğü aklım yettiğince kaleme aldım.

O gece beni otel odasında yazıya oturtan ve sonrasında peşimden gelip anlatacakları bitmeden rahat bırakmayan o büyülü şelalenin sevimli hayaletleriydi.

2000 yıl önce Cicero’ya atfedilen “söylenmedik yeni bir söz yoktur” sözünü hatırlatırcasına kaleme aldıklarımda da inanın yeni bir şey yok.

Kaleme aldıklarım ise hep o hayaletlerin anlattıklarıdır.

Şelalenin hayaletleri gizlendikleri yerden geride bıraktıkları yeryüzünü seyretmekle yetinmiyor gözüne kestirdiklerine geçmiş yaşanmışlıklardan söz ederek hatırlanmayı umuyordu.

Kimi gün ipek böceği, kimi gün istiridye, bambu veya banyan ağacı olup anlatıya dönüşüyor bana da kaleme almak kalıyordu.

Eh… “Elçiye zeval olmazmış” derler.

Burada anlatılanlar yazarının aktarımıyla Kuang Si şelalesinde yaşayan o geveze hayaletlerin anlatılarıdır.

Kim dedi?

Neden öyle dedi?

Ne demek istiyor?

Bir şey mi ima ediyor?

Gibi sorular sorup yazdıklarım için “fail” arayanlara şelaleyi işaret etmekten başka yapabileceğim bir şey yok.

Metinlerde sıkıntı yaratan bir durum olur hukuki soruşturma açılırsa şimdiden itiraf da etmiş bulunuyorum.

Kendimi “Ben yapmadım, oyuncak ayım yaptı” diyen afacan çocuk gibi hissediyor olsam da içinde bulunduğum “gerçekliği” ancak bu şekilde açıklayabiliyorum.

s2

Ha… Yazdıklarımdan sonra bunları neden anlatıyorum diye soranlara; “Olur da yolunuz düşer Luang Prabang yakınlarındaki Kuang Si şelalesine uğrarsanız yaklaşmadan ve içinde yüzmeye niyetlenmeden önce bir kez daha düşünün” derim.

Şelalenin büyülü sularında vaftiz olduktan sonra hayaletler sizin de peşinize düşüp anlatacakları bitmeden bırakmayabilir.

O geveze hayaletler çok şey anlatıyor olsalar da satır aralarından hatırlanma ve kendi olma çabalarını sezmemek mümkün değil.

Çünkü o hayaletler, eksik bıraktıklarını tamamlamak, hayatlarını iyi kötü bir anlatıya dönüştürmeden gitmek istemeyen ruhlar.

Öyle ürkütücü de değiller.

Ancak telaş içindeler ve acı çekiyorlar…

Yaşadıkları dönemde bir başkasının yaşantısı veya anlatısı olmaktan öteye gidememiş olduklarını geç de olsa fark edip çırpınan, isimleri olmasa da kendilerine anlatı arayan ve özne olmaya çalışan ruhlardan söz ediyorum.

Büyüdükçe masallarını da yitirip özel zannettikleri hayatlarının hiç de öyle olmadığını fark eden ve bu duruma ayak direyen o ruhlar, kendilerine ait anlatı bırakmadan “başkasının” hayatı gibi eksik yaşanmış ömür tükettiklerinin farkındalar ve acı çekiyorlar.

Kaleme aldıklarım ise gidemeyip eksik bıraktıklarını tamamlama çabasıyla kıvranan o hayaletlerin anlattıklarından ibaret.

Başına gelenin anlayacağı ve inandırıcı biçimde anlatamayacağı bir durumda olduğumun da farkındayım.

Hepimiz çocukluğumuzda rüyalar görür ve uyanır uyanmaz birilerine anlatma gereği duyar, rüyaya uygun sözcük bulmakta zorlanırdık.

Gördüklerimizi anlatmaya sözcükler yetmez, hep bir şeyler eksik kalırdı.

Bu da öyle bir durum diyelim de anlayın siz artık.

Ancak şelalenin hayaletlerinden kurtulabilmek için yapabileceğim başka bir şey de yoktu. Onlar anlattı ben kaleme aldım.

Üstelik iki lafın birinde hatırlamak ve hatırlanmak deyip duran o sevimli hayaletlerin yaşadığı sorun sanırım derinlerde bir yere daha dokunuyordu.

Dahası satır aralarından, anlattıklarının bile yetmeyeceği ve daha büyük söylencelere eklenebilecek anlatıya dahil olmadan bu dünyadan ayrılmamak gerektiğini de sezdirdikleri düşüncesindeyim.

Kısaca Vietnam, Kamboçya, Laos coğrafyasına ait tüm bu metinler Kuang Si şelalesine sığınıp eksik bıraktıklarını tamamlamaya ve kendi olmaya çalışan o ruhların anlattıklarından ibarettir.

O şelalede başlayan rüyayı sözcüklerin yettiğince anlatmaya çalışan bir çocuk telaşıyla kaleme alınanlar ise sanırım yazardan geriye kalan mütevazı anlatıdan ibaret olacaktır.

Hepsi bu…

VİETNAM, KAMBOÇYA, LAOS NOTLARI -13

Şubat 29th, 2024

h1

HALONG’DA NE OLDU?

Halong körfezinde herkes aynı rüyayı gördü. Ancak kimse kimseye anlatamadı.

Hissedilenler için sözcükler yetersiz kaldı.

Ressam Claude Monet’ye ait olduğu iddia edilen “Görmek için, baktığımız şeyin adını unutmak zorundayız.” sözünü hatırlatırcasına bir süreliğine de olsa kültürel donanımımızı kenara bırakıp sanki yeni doğmuş bebeğin yaban algısı ile doğaya baktık.

Hep birlikte anlatılması aktarılması zor rüya gibi bir şey gördük.

O kadar etkileyiciydi ki, uyanmak istemedik.

Gerçi bir gün önce Kızıl ve Ma nehirlerinin arasında benzer jeolojik manzaraları ile doğa harikası büyüleyici Ninh Binh deltasında gezinirken başımıza bir şeyler geleceğini sezmiş sessizce kabullenmiştik.

Ertesi gün ise Vietnam’ın Kuzeyinde Quang Ninh ili sınırları içinde kalan Halong körfezinde Güney Çin denizinin koyu yeşil suları içine serpiştirilmiş yüzlerce adacık arasında gezindik.

Hatta adacıklara kanolar ile yaklaşıp içindeki gizemli mağaralardan birine usulca sokulup “merhaba” bile dedik.

Kireç taşını şekillendiren deniz suyunun sabırla işlediği mağara duvarlarına hayranlıkla baktık.

Bir gün önce Ninh Binh deltasında yaşandığı gibi sanat eserine dönüşmüş coğrafyada “başka” bir doğanın içinden geçtik.

Akşamüzeri güneş ufka yaklaşıp adaların gölgeleri birbirinin üzerine düşmeye başlayınca sanki gözümüzün önündeki tiyatro sahnesinin dekorları sırasıyla aydınlanıp kaybolmaya başladı.

Dahası, güneş batıp ilk perde sona erdiğinde asıl oyun yeni başlıyordu.

Yıldızların soluk ışıkları o adacıkları geceden sıyrılan ürkütücü silüetlere dönüştürüyor kırpışan küçük dalgaların sesleri ile sanki o silüetler nefes alıyordu.

İçinde bulunduğu zamanı, kendini ve dünyayı unutup hep aynı anın içinde kendi başına saatlerce oyuncağı ile oynayan bir çocuk gibi geceye kendimizi teslim ettik.

Çocukluğumuzun hayal dünyasındaki gibi başka türlü bir gerçekliğin içinden geçtik.

O gece körfezin kulaklarımıza fısıldadığı masallar ile oyunun sonunu izleyemeden huzur içinde daldığımız uyku, rüyalara bulandı.

Benzetmemi mazur görün. Rüya başka nasıl anlatılır ki…

Peki ya sonra?

Ertesi gün tüm bunları arkada bırakıp “bilinen” dünyaya geri dönerken kabahatini gizleme çalışan bir çocuk gibi başımızı öne eğip sessizce körfezden uzaklaştık.

Halong’da ne oldu diye sormuştuk. Sözcüklerin izin verdiğince aktarmaya çalışsam da pek çok yaşanmışlık yine dışarıda kaldı.

Halong’da pek çok şey aynı anda oldu.

Rüya gibiydi…

h2

Körfezin ismi alçalan- pike yapan- ejderha anlamına geliyor.

Söylenceye göre Çin’den gelen istilacılara direnmek için yardım isteyen Vietnam güçlerine anne ejderha çocuklarını da alıp havadan saldırır. Tükürüklerinden düşen dev zümrütler ile düşman donanması imha edilir. Saldırı durdurulur.

Savaşın kazanılmasına yardım eden ejderhaların tükürdüğü dev taşlar da sayıları 2000’e yaklaşan üzeri ormanlarla kaplı irili ufaklı kireçtaşı adacıkları oluşturur.

İnsan ve insana benzeyen canlılar sadece 7 Milyon yıldır yeryüzünde iken Halong körfezindeki jeolojik yapıların hikayesi 500 Milyon yıl öncesine kadar uzanıyor.

Kısaca, insanın doğayı anlama ve anlamlandırma arayışı benzer pek çok doğa olayına yakıştırma yollu açıklamalar bulduğu gibi burada da şık bir anlam bulmuş gibi görünüyor.

Gerçi oldukça uzun bir süredir insanlık anlama ve anlamlandırma arayışını bırakıp güç arayışına yönelmiş ve dahası bulduğu güç odaklarının kendine sunduğu anlamlar ile yetiniyor gibi görünüyor.

Hal böyleyken insan Halong körfezi gibi doğanın sadece taş ve su ile yaptığı sanat eseri ile karşılaştığında işler karışıyor.

Gördüklerini anlatmaya dağarcığındaki sözcükler yetmediği gibi doğanın gücü karşısında büyük şaşkınlık yaşıyor.

İnsanın alıştığı o erk veya güç arayışı doğanın yaptıkları karşısında anlamını yitiriyor.

İşte Halong veya benzeri bir coğrafyada kısa süreli de olsa bir zamanlar peşinde koşulan o anlam arayışı hatırlanıyor.

Tarım devrimi ile doğayı kontrolüne almaya başlayan insan kendinde bir kutsallık, tanrısallık olduğu düşüncesine kapılıyor.

Bir arada yaşayan daha büyük topluluklar ve bu toplulukların devamlılığını sağlayan değişmeyen bir “düzen” tesis ediliyor. Düzenin sağlanması için iş bölümü ve “hiyerarşi” gündeme geliyor. Tüm bunlar sağlanınca insanların da bu organizasyondan “güvenlik” beklentisi ortaya çıkıyor. Değişmeyen kalıcı bir güvenlik ve düzen beklentisi karşılığında ise insanlar kendileri için tanımlanmış “görevlere” boyun eğiyorlar.

İşte bu neredeyse hiç değişmeyen kristalize toplumda yaşayanların hayata dair temel arayışları da “anlam” oluyor. Hayatta olmayı ve sürdürmeyi garantiledikten sonra insan içinde olduğu hayatı anlamaya yöneliyor.

Tahmin edileceği üzere pek çok inanç sistemi de hayat, ölüm, ölüm sonrası gibi bu tür anlam arayışları üzerine konumlanıyor.

İçinde bulunduğu topluluğun parçası olup kendine sunulan “hazır” anlamlarla yetinenler çoğunlukta olsa da insanın anlam arayışı devam ediyor.

Ancak artan şehirleşmet ve doğadan uzaklaşma ile bir arada yaşamanın yazılı olmayan kuralları da değişiyor.

Kentler kalabalıklaştıkça devletler de biçim değiştiriyor.

Kalabalık şehirlerde ekmeğin aslanın ağzında olması, rekabete dayalı düzen hayatın hızını artırırken insanın arayış ve algılarını da etkiliyor.

Eskinin değişmeyen devlet düzeninin yerini “gelişim ve ilerleme” alırken, hiyerarşi de yerini içi yeterince doldurulamayan “eşitlik” kavramına bırakıyor. Güvenlik beklentisi ise sınırları belirsiz “özgürlük” arayışına dönüşüyor.

Tanımlanan görevleri yapmak yerine özgürlük kovalayan insanlık binlerce yıllık kölelik düzenini yıkarken eskinin görev kavramı da “haklar” ile yer değiştiriyor.

Birey dünyanın merkezine yerleşiyor.

Doğadan uzaklaştıkça onu yenebileceği veya kontrol altına alabileceği sanrısına kapılan insan ise özünde olduğuna inandığı tanrısal gücü başkalarına karşı da kullanabileceğini fark ediyor.

Sürekli ilerleme peşinde lineer bir zamana yönelen insanın anlam arayışı da hızla “güç” arayışı ile yer değiştiriyor.

Hal böyle olunca inanç sistemleri bile güce göre yeniden yapılanıyor.

Tüm bu değişimi insan aklı gerçekleştiriyor.

Ancak insan sadece akıldan oluşmuyor ve üstelik aklın da bir sınırı var.

İnsanın duygu evreni, sezgiselliği ile bilinç dışında yaşattığı dünyası bu yeni düzende görmezden geliniyor.

Aklını kullanmaya zorlanan birey duygusal yanını gizlemek zorunda bırakılıyor.

Nereye kadar?

İşte Halong körfezi gibi bir coğrafyaya ulaşıldığında işler sarpa sarıyor.

İçine düşülen duygudurum, hep birlikte görünen rüya ve izlenenlerin sözcüklere dökülebilir olmaması gibi bir durumla karşılaşıldığında aklın verdikleri yetmiyor veya işe yaramaz oluyor.

Güneşin batışı sırasında oluşan gölge oyunları yerini gece yıldızların nefes alışıyla dalgalanan körfez sularına bırakıyor.

Doğanın yaptığı ve halen yapmayı sürdürdüğü sanat eserine bakarken aklın ve güç arayışının anlamını yitirdiği bir duygudurumun içinden hep birlikte geçiliyor.

Üstelik öyle bir rüya ki yaşanan; içine çekildiğiniz tekil ve öznel anlam dünyasında kalmak, bırakıp çıkmak istemediğinizi fark ediyorsunuz.

Hani geçici de olsa kendi dünyasında her şeyi unutup oyuncağı ile oynayan o çocuğa dönüşüyorsunuz.

Böyle bakınca Halong körfezi herkesin kendi iç dilini kullanmak zorunda kaldığı kimsenin kimseye dili döndüğünce gördüklerini anlatamadığı doğa elinden çıkma bir Babil kulesine bile benzetilebilir.

Dahası, Halong’da yaşananlar uyku ile uyanıklık arasındaki o dünyadan kopuk gizemli zamanları da hatırlatıyor.

Üstelik yaşananlar için güzel, görkemli, büyüleyici vb. pek çok kavram ile ifade edilmeye çalışılsa da hep bir şeylerin eksik kaldığı hissediliyor.

h3

Halong’da ne oldu diye sormuştuk.

Hep birlikte aynı rüyayı gördük. Ancak birbirimize anlatacak sözcükleri bulamadık.

Orada insanlığın bir zamanlar peşinde koştuğu “anlamı” hatırladık.

Gözlerin güçten kamaştığı, insanların güce odaklandığı bir dünyada asıl olan soruyu, içinde yaşadığımız hayata dair anlamın ne olduğu sorusunu hatırladık.

Gerçi aradığımız anlamı bulmaktan çok uzakta olduğumuzun da farkındaydık.

Yine de kaybettiğimiz veya bize unutturulan o soruyu hatırlamak bile iyi geldi.

Aciz bir parçası olarak doğanın sadece taş ve su ile yaptığı o sanat eserine bakıp “Acaba?” dedik.

Sonra…

Sonra sanki kabahat yapmış gibi suçluluk içinde arkamıza bile bakmadan o çok güvendiğimiz aklımıza ve evcilleştirilmiş algılar dünyasına döndük.

Aklımızda ise unutturulmaya çalışılan o soru kaldı.

Halong körfezinde ne oldu?

Halong körfezinde içinde bulunduğumuz hayata dair bir “anlam” aradığımızı hatırladık.

Eh buna da şükür…

Mehmet Uhri

VİETNAM, KAMBOÇYA, LAOS NOTLARI – 12

Şubat 22nd, 2024

aw1

ANGKOR WAT ÜÇLEMESİ

Kamboçya’nın Siem Reap şehri yakınlarındaki Angkor Wat tapınağındaydık.

Dünyanın bilinen bu en büyük tapınağını gezerken sıcağın da etkisiyle yorgunluk çökmüş. Gölge ve kuytu bir duvar dibinde oturmuş soluklanıyordum.

Çevrede serbestçe dolaşıp ziyaretçilerden sebeplenen maymunlardan biri karşımda durup gözlerimin içine baktı ve “Hiç boşuna yorma kendini. Aradığın burada değil.” Dedi.

Şaşırdığımı görünce bir iki adım daha yaklaştı gözlerini daha da açarak “Burada değil diyorum” diye sözlerini tekrarladı.

İlk şaşkınlığımı atıp durumun garipliğini benden başka gören var mı diye çevreme bakındım.

“Yahu bakınmayı bırak şurada baş başayız. Belli ki yorulmuşsun. Az soluklan anlatacaklarımı dinle.” Diye de üsteledi.

Çok sıcak geçeceği sabahtan anlaşılan güneşli bir güne uyanmış Angkor doğa ve tarih parkına doğru yola çıkmıştık.

Gün boyu Angkor ormanı içine yapılan tapınak ve şehir kalıntıları gezilecekti.

Dünyanın en büyük tapınak yerleşkesi olan Angkor Wat 12. Yüzyılda Khmer kralı 2. Surveyarman tarafından Hindu tanrısı Vişnu adına yapılmaya başlanıyor.

Vişnu adına yapıldığı için de yer yüzündeki pek çok tapınaktan farklı olarak Angkor Wat’ın kapıları Batı yönünde inşa ediliyor. Kralın ölümü ile inşaat tamamlanamadığı gibi Champa akınlarında da yağmalanır.

13. Yüzyılda kral olan 7. Javayarman bu kez bir Budist tapınağı olacak biçimde yıkıntıları ayağa kaldırır. Tapınak ve çevresinde yerleşim yerleri 14. Yüzyıl ortalarında olasılıkla büyük veba salgını sırasında terk edilir.

250 yıllık karanlık bir dönemden sonra Avrupalı kaşifler tarafından tapınağın varlığı fark ediliyor.

Savaşlar ve istilalar ile geçen çalkantılı dönemler sonrası bölge, günümüz Kamboçya bayrağında da simgeleşen turistik bir cazibe merkezine dönüşür.

İşte bu yerleşkeyi gezerken ormanda yaşayan ve gündüz ziyaretçilere yaklaşıp yiyecek bir şeyler bekleyen tüylü makak cinsi maymunlardan biriyle sohbet ettim.

Bölgede hem Doğu Batı hem de Kuzey Güney ekseninde tarih boyunca nüfus hareketleri yaşanmış olduğu için tarihi veriler de hayli karışıktı.

Arkeolojik buluntular MÖ. 3 binlere kadar uzanıyor olsa da bölgenin yazılı tarihi MS. 4. Yüzyılda başlıyor.

M.S. 4. Yüzyılda Kuzeybatı Hindistan’da yaşayan ve olasılıkla Pers istilasından kaçan Khamboj halkları bölgeye göç ediyor.

Söylencelere de konu olacak biçimde o sırada bölgede hüküm süren ve Çin yazılı kaynaklarında Chenla adıyla geçen Naga krallığına katılıyorlar.

Yine söylenceye göre 5. yüzyılda Kambojların bilge kralı veya önderi kabul edilen Khambu veya Khambuj Swayambhuwa ile Naga kralının kızı gök perisi olarak bilinen Mera evleniyor. Khambu veya khambuj sözcüğü güzel şeylerden hoşlanan (hazcı) anlamındayken Swayambu ise (İstanbul’un fethi sırasında ortaya çıkan Zuhurat Baba misali) kendiliğinden zuhur eden, görünen anlamına geliyor.

Böylelikle, yerel halklar ile Khamboj halklarının birleşiminden günümüze kadar ulaşan Kamboçya halkı ortaya çıkıyor.

Çok da güvenilir olmayan tarihi kaynaklarda Khambu ile Mera’nın çocuklarına isimleri birleştirerek Khmer adı verildiği de yer alıyor.

Elimizdeki tarihi gerçek ise Hindistan’ın İran sınırına yakın bölgesinde yaşayan Khamboj halklarının Avustralya – Polinezya’dan göç eden halklarla bu coğrafyada karıştığı ve halen konuşulan dilin Avusturalasyatik özellikte olduğu şeklinde.

Kendilerini Khmer halkı olarak etiketleseler de kurdukları devlete Khmerya yerine Kamboçya ismini seçmiş olmaları da bu tarihsel gerçek ile örtüşüyor.

aw2

Bu kuru tarih bilgilerinden sonra gelelim bizim çenesi düşük anne maymuna;

Şaşkın bakışlarım arasında hem konuşuyor hem de yerinde duramayıp kuyruğundan da destek alıp sürekli hareket ediyordu. “Biz hep buradaydık” diye anlatmaya başladı.

- Hep buradaydık. Hiç gitmedik. İnsanlar geldi gitti, şehirler yapıp yıktılar. Sadece izledik.

- İyi de siz kimsiniz? Buraya ne zaman nasıl geldiniz?

- Bizler bu tapınak henüz yapılmamışken ormanda yaşayan bir bilgenin rüyasıyız. Gördüğü rüya üzerine Hint ülkesine gidip bir çift atamız ile geri döner ve ormanda birlikte yaşarlar.

- Demek maymunların da efsanesi oluyormuş.

- Bizler o bilgenin geride bıraktığı rüyayı yaşatıp gelene gidene anlatabildiğimiz kadar aktarırız. Hatta bu muhabbet de o rüyanın bir parçası olabilir.

- Peki ya bu tapınak? Sizler? Anlat hele…

- Yahu bizi boş ver. Bu tapınak yokken de bizler yine vardık diyorum. Ormanda yaşar, karnımızı doyururduk. Zamanla insanlar geldi. Garip garip taş binalar yaptı. Aralarından evcilleştirebildiklerimiz ile iyi kötü anlaştık. Zaman değişti, insan değişti ama orman değişmedi. Bizler hep buradaydık. Olanları izlemekle yetindik.

- Sahi ne değişti?

- Her şey olduğu gibi kaldı ama siz insanlar değiştiniz. Üstelik giderek birbirinize benzediniz. Dışarıdan farklı göründüğünüzü sanıyor olsanız da hepiniz yumurta gibi birbirinize benziyorsunuz.

- Eh… Bana göre sizler de öyle. Ama burada her milletten, her tıynetten insan var. Nasıl oluyor da benzer görünüyorlar anlamıyorum.

- Yahu hepsi aynı diyorum.

- Nasıl ayni?

- Bayağı aynı işte. Buraya üç farklı insan geliyor. Çoluk çombalak ailecek gelenler, çift olarak gelenler ve tek olarak gelenler. Hepsi bu. Üstelik çocuklar hariç hepsi birbirine benziyor.

- Çocuklar hariç derken?

- Çocuklar, ahh o çocuklar. Bir zamanlar iyi kötü anlaştığımız o saf temiz insanlardan geriye sadece çocuklar kaldı. Ne yapıp edip onları da kendinize benzetmeyi başarıyorsunuz.

- İyice kafam karıştı. Şunları bana tek tek anlatır mısın?

- Bu orman ve tapınaklara ailecek gelenler birbirini kaybetmemek, çocuklarını korumak, birlikte burada olduklarını kanıtlayacak fotoğraf çekmek uğruna fazla bakınamadan ve çok bir şey anlamadan öylece gelip geçiyorlar. Çift olarak gelenler ise birbirleriyle ilgilenmek ve birlikte fotoğraf çektirmek uğruna yine ağaçtan ormanı göremiyorlar.

- Çiftlere haksızlık etmiyor musun?

- Yahu o çift dediklerin tek başlarına yapmaya cesaret edemeyeceklerini birlikte oldukları için yapamadıkları bahanesine sığınanlar değil mi? Öylece bakınır durur ayrı ayrı fotoğraf çekerler. Gelmeden önce okumuş olanı kafasındaki tapınağı görür ve onu yaşar. Diğeri ise görünenden anlam çıkarmaya çalışır. Çift olsalar da aynı değillerdir. Birinin ak dediği diğeri için anlamsız veya kara olabilir. Anlaşamasalar da birbirini tamamlarlar. Yine de en mutluları onlardır.

- Bu kadar mı?

- Değil elbet. İkisi de ileride yalnızken bakıp hatırlamak için bol bol fotoğraf çeker. O sırada orada olmak, ortamı koklamak, gezinmek yerine başka işle uğraşırlar. Ne bizleri görürler ne ormanı ne de tapınağın ruhunu. Hangi milletten cinsten olurlarsa olsunlar bu durum hiç değişmez.

- Peki ya tek başına gezenler?

- Onlar en zorlarıdır. Aralarında bir nebze farklılıklar bulunabilse de özünde yine az çok birbirlerine benzerler.

- Nasıl yani?

- Ketumdurlar. Yüz ifadelerinden, yürüyüşlerinden bir şey anlamak zordur. Bizlerle ilgilenmezler. Hoş, biz de uzak dururuz. Çoğunun kafasında aslında kendilerinin bile tam olarak bilmediği bir hedefleri vardır. Toplulukla hareket etmez detaylara yoğunlaşırlar. Karabatak gibidirler. Her yerden karşımıza çıkarlar. Alakasız bir yerde durup fotoğraf veya video çeker sonra sanki suç işlemiş gibi kendini gören var mı diye çevreye bakınıp hızlı adımlarla olay mahallinden uzaklaşırlar. Komiktirler. Üzerlerinden yalnızlık akar. Tarihi mekanlarda geçmiş hayatlardan kalanlara bakıp yalnızlıklarını unutmaya çalışırlar. Sanki, başka bir dünyanın veya zamanın insanıdırlar. Yıllardır gelip giden bu üç grup insandan farklı insanlar da var ama sayıları çok az. Üstelik onlar da bir süre sonra o üçlünün arasına girip kendilerini kaybettirmeye çalışırlar. Hepsi bu.

- Yahu geriye doğru dürüst insan bırakmadın.

- Doğru dürüst olanı var mı ki?

- Peki ya sizler?

- Bizlerin değişmek gibi bir derdi yok. O sizlerin aptallığı. Bizlere birinin rüyası olmak bile yetiyor. Ama siz öyle değilsiniz. Her şeyi istiyorsunuz. Hastalık gibi…

- Nasıl yani?

- Kendinizi bilmek yetmiyor, başkaları da sizi bilsin tanısın istiyorsunuz. O yüzden bunca kalabalığa karşın bak kimse kimseyi görmüyor. İşiniz çok zor. Dünyanın bir ucundan gelip buralarda öylece bakınıyorsunuz. Aradığınızın ne olduğunu bildiğinizden bile emin değilsiniz.

- İnsafsızlık etmiyor musun?

- Ben miyim insafsız? Kendinizden önce yaşamış olanlardan kalanlara bakıp “oh dünya bunlara da kalmamış” diye düşünenler mi? Ölüme doğru ilerlediğinizi biliyor olmak sizi rahat bırakmıyor. Anlam arıyorsunuz. Aradığınızın içeride olduğunu görmüyor yanlış yerlere bakıyorsunuz. Bir şeylerin ters gittiğini görenleriniz olsa da kibrinizden hata yaptığınızı kabullenemiyorsunuz.

- Desene bizim gidişimiz de gidiş değil…

- Bak bizler bu ormanın parçası olmaktan binlerce yıldır burada yaşamaktan memnunuz. Sıkılmıyoruz. Ama siz öyle değilsiniz. Rahat duramıyor, kendinizden bile sıkılıyorsunuz.

- Konuşmanın başında “Aradığın burada da değil” derken ne demek istediğini sanırım şimdi anlamaya başlıyorum.

- Sen onu benim külahıma anlat. Anlamadın ama sözlerim canını sıktı, gitmek istiyorsun. Birlikte geldiğin grubu kaybetmekten de korkuyorsun. Ama unutma. O anlamak istemediklerin de senindir. Sonra bana kabahat bulma. Hadi şimdi git. Benim de yavrularımı emzirmem gerekiyor. Ufaklıklar ağaç sallama oyununa kapılıp acıktıklarını bile unutuyorlar.

aw3

Bu kadar açık söylenmiş sözler üzerine bir süre öylece durup uzaklaşan anne maymunun arkasından baktım.

Öylece kalakalmıştım.

Unutmayayım diye maymunun anlattıklarını hızlıca not almaya çalıştım.

Bir rüya mı görmüştüm?

Yoksa anne maymunun dediği gibi Hint ülkesinden gelen bilgenin rüyasında mı bir görünüp kaybolmuştum?

Sanırım artık önemi de kalmamıştı.

O gün aradığımın burada olmadığını söyleyen Angkor Wat’ın gerçek sakinlerinden biriyle tanışmıştım.

Belki de aradığımın yolculuk, sadece bir yolculuk olduğunu anlatmaya çalışmış anlamamakta direnmiştim.

Her neyse…

Ayağa kalkıp üstümü silkeledim. Çevreme hızlıca göz attıktan sonra başımı öne eğip hızlı adımlarla olay mahallinden uzaklaştım.

Bölgeden ayrılırken son kez Angkor Wat ve çevreleyen ormana baktım.

Uzaktan bodur ağaçların üstüne çıkıp neşe içinde ağaç sallama oyunu oynayan yavru maymunları izledim.

“Biz hep buradaydık” demişti anne maymun.

Mehmet Uhri

VİETNAM, KAMBOÇYA, LAOS NOTLARI – 11

Şubat 15th, 2024

ib2

İÇİMİZDEKİ BOŞLUK

Büyük İskender’in Doğu seferine eşlik eden Amiral Nearchos’un İndus bölgesine dair tuttuğu notlarda şeker kamışı ve pamuk bitkisi ile ilk kez karşılaştığını anlıyoruz.

Nearchos “Bölgede iki ilginç bitki var. Biri arı olmadan şeker, diğeri de koyun olmadan yün yapıyor” şeklinde bir tarifte bulunuyor.

Bu etiketleme günümüzde pamuk için kullanılan baumwolle (baum-ağaç wolle-yün) ağaç yünü adlandırmasında da yaşamaya devam ediyor.

Nearchos örneğinde olduğu gibi, yabancı coğrafyalarda gözlenen yenilik ve yaşanılan deneyimleri önceki deneyim, kültür ve birikimler ile karşılaştırıp etiketleyerek anlatılabilir ve aktarılabilir kılmaya çalışıyoruz.

Bu durum gezginler için de geçerli görünüyor.

İlk kez tattığımız yeni bir lezzeti hafızamızdaki tatlarla yakınlaştırıp kendimizce etiketlemiyor muyuz?

Sonrasında da bu etiketler ile hatırlıyor, anlatıyor ve aktarıyoruz.

Göz önünde olanlar için iş kolay olsa da kendi kültürümüzde olup gidilen coğrafyalarda olmayanları fark edebilmek ise özel bir dikkat gerektiriyor.

Çünkü göz, olanı görüyor.

Olması gerekirken olmayanı fark etmek pek de alışkın olmadığımız başka bir algı dünyasından bakmayı gerektiriyor.

Öyleyse soralım; Vietnam, Kamboçya, Laos coğrafyasında ne yok?

Daha önce “sıfır” kavramını bizlerden farklı kullandıkları üzerinde durmuştuk. (Bkz. “Sıfırı Tüketmek”)

Benzer bir durum özellikle Vietnam coğrafyasında yaşayanlar için alkol tüketimi konusunda yaşanıyor.

Herhangi bir kültürel kısıtlama olmamasına rağmen alkol kullanımına pek heves edilmiyor.

Alkollü içecekler marketlerde fazla yer kaplamıyor ve üstelik olanlar da yüksek alkollü değil. Daha çok likör gibi düşük alkollü tatlı aromatik içkiler, şarap ve bira çeşitleri göze çarpıyor.

Sokaklarda içkiyi fazla kaçırıp “kelle” olmuş birilerine de pek rastlanmıyor.

Başlangıçta rastlantısal olduğunu düşünsem de şehirlerin eğlence mekanları ile ünlü caddelerinde bile körkütük sarhoş görmeyince insan garipsemeden duramıyor.

Gözlemlerimi desteklemek için hızlıca yaptığım araştırmada dünya sağlık örgütü ve OECD verilerinde gerçekten de bölge coğrafyası kişi başına alkol tüketiminde ülkeler bazında çok gerilerde.

Vietnam kişi başına alkol tüketimi konusunda ilk 100 ülke arasına bile giremiyor.

Kısaca bölge insanlarının alkollü içkilerle araları pek yok veya gerek duymuyorlar.

Dahası kişi başına antidepresan ilaç tüketiminde de çok gerideler.

Alın size bir kültürel ayrışma alanı.

Bu durum nasıl açıklanmalı?

Acaba alkollü içeceklere anladığımızdan farklı bakıp daha az tüketiyor olabilirler mi?

İlla bir açıklama gerekmese de bu durum bizleri anlamaya çalışmaktan alıkoymamalı diye düşünüyorum.

Alkol tüketimi konusundaki kültürel farklılığı anlayabilmek ise sanırım yine dönüp kendimize bakmayı gerektiriyor.

Sosyal içiciliği bir kenara bırakırsak; içinde doğup büyüdüğümüz kültürde alkol alışkanlığı biraz olsun kendinden uzaklaşıp içindekini özgür bırakma, farklı biri olma, felekten gün çalma hesabıyla sanki bir tür kendinden veya içinde bulunduğu “durumdan” uzaklaşmaya yönelik tüketiliyor şeklinde okunabilir.

Psikiyatristlerin egonun süperego baskısından geçici de olsa kurtulması dedikleri gibi bir durumdan söz ediyoruz.

Olmak istediğimiz ile hali hazırda içinde olduğumuz kişi veya hayal ettiğimiz hayat ve yaşadığımız hayat arasındaki giderek büyüyen boşluğun doğurduğu düşme hissi ve içine düşülmekte olan uçurumda tutunacak bir dal arayışı olarak alkol başta olmak üzere antidepresan ilaçlara sığınıyor olmamız akla uygun bir açıklama gibi görünüyor.

Vietnam, Kamboçya, Laos coğrafyasında ise insanların genel anlamda toplumla ve doğayla barışık haline bakıldığında kendi olamama veya yaşadığı hayatla ilgili bir sorunu olmayabileceği seziliyor.

Bölge insanlarının hayatlarını başkalarıyla rekabet etme veya bir mücadele gibi değil de doğala yakın haliyle mütevazı yaşıyor olmaları alkol ve benzeri arayışa pek gerek duyulmadığını düşündürüyor.

Kısaca, sigara tüketimi konusunda Batı toplumlarından pek farkları olmamalarına karşın bölgede alkollü içeceklere heves edilmiyor oluşu yaşam biçimleri ile ilişkili gibi duruyor.

Alkolün verdiği bir nebze kendinden ve ortamdan uzaklaşma hissine coğrafya insanlarının gereksinimi olmayabileceği iddialı bir çıkarsama olarak görülebilir.

Haklılık payı da yok değil.

Her korelasyon elbette bir nedensellik barındırmak zorunda değil.

Öznel yorum iddialı görünse de görünen veya görünmeyen gerçek; Vietnam’da dini veya kültürel kısıtlama olmamasına karşın insanların alkol ile aralarının olmadığı şeklinde.

Dahası bölgede yaşayanların onunla bununla rekabet etmek, başarılı olmak, üstlerinden onay beklemek gibi dertleri de yok.

Varsa da çok sınırlı.

Toplum ve hayat ile kurdukları ilişkinin doğallığı, rekabetçi olmak yerine kabullenici ve paylaşımcı olmalarını sağladığı gibi, kendileriyle kurdukları ilişkinin derinliği de bilgelik arayan o barışçı hallerini besliyor gibi görünüyor.

İmrenmemek elde değil.

Kendini tanıma, bilgeliğe ulaşma çabası gibi içeriye yönelik arayışları biraz da Budizm etkisiyle hep gündemlerinde tutuyorlar.

Bölge insanlarının kendinden uzaklaşmak, hatta kurtulmaya çabalamak yerine cesurca içerideki ile yüzleşme ve bilgeliği arama uğraşlarına yakından bakıldığında hayranlığınız daha da artıyor.

Kendileriyle yüzleşmekten korkmayıp bilgeliği arıyorlar.

Bilgelik arayışlarında da lotus bitkisi ve kaplumbağaları metafor olarak kullanıyorlar.

Nasıl mı?

Hanoi kentinde 11. Yüzyıldan kalma edebiyat tapınağı ile yine aynı kentte Hoan Kiem gölünü süsleyen Kalem kulesi (Thap But), Mürekkep hokkası (Dai NGhien), Yeşim Höyüğü (Ngoc San) Pagodası ve çevredeki yapıların pek çok önemli zat ve dini sembol dururken “bilgelik” adına yapılmış olması ne çok şey anlatıyor?

Kent merkezinde yer alan Hoan Kiem gölünün ismi geri dönen kılıç anlamına geliyor ve 14. Yüzyılda yapılan savaşların kazanılması için gölde yaşayan kaplumbağanın zamanında krala teslim ettiği sihirli kılıcın savaşın kazanılmasından sonra yine bir kaplumbağa tarafından gölün derinliklerine götürülmesine dair mitolojik öyküye dayanıyor.

Gölün kutsallığı ve gölde yaşayan kaplumbağaların bilgeliği 19. Yüzyılda yapılan tapınak ve yapılarla tescilleniyor.

ib3

Ngoc Son pagodasına giden köprülü yolun solunda ucu divit şeklinde kalemi andıran 28 metre yüksekliğinde kalem kulesi görülüyor.

Kulenin üzerinde Çince harflerle “Gökyüzüne yaz” ifadesi yer alıyor.

Kule tabelasında ise “Atalarımız çok eski çağlardan beri ancak gökyüzüne yazıyla ifade edilebilecek olağanüstü rüyalar gördü. Ancak üzerinde duracak sağlam bir zemin olduğunda hiçbiri mantıksız görünmüyor” yazıyor.

Rüyaların diliyle düşünüp, rüyaların diliyle yazmalıyız diyerek dilin sınırlarına hapsolmuş düşünce dünyamız için çıkış yolu gösteren James Joyce’ dan neredeyse bin yıl önce aynı yolu işaret eden bir yapıyla karşılaşıp şaşırmamak elde değil.

Kuleden pagodaya doğru ilerlerken geçilen ikinci kapıda ise üç kurbağa figürünün üzerine oturmuş mürekkep hokkası da cabası.

Üstelik kapının üzerinde Çinli ozan Nguyen Van Sieu’nun (1799 – 1872) Çin harfleriyle yazılmış “Enerjiyi içinize çekin ve içinizdeki boşluğu öğütün” sözleriyle biten şiiri yer alıyor.

“İçinizdeki boşluğu öğütün…”

Gel de Oğuz Atay’ı ve tutunmamayı seçip içindeki boşlukla yüzleşmekten korkmayan Selim Işık karakterini hatırlama. (Bu satırları kaleme alanın güvenlik ve konfor alanında kalmaya çabalayan Turgut Özben’e benzemeye başladığını hissediyor olması da ayrı bir sıkıntı. Yardım et, Olric.)

Rivayet o ki; kameri ayların ilk günü güneş doğarken kalem kulesindeki divitin gölgesi mürekkep hokkasına düşmekte ve gökyüzüne yazı için hazırlık başlamaktadır.

Ngoc Son pagodasında ise gölden çıkan ve kurutulup saklanan iki adet devasa kaplumbağa yanı sıra Budizm’in farklı tonlarının simgeleri yer alıyor.

Gölün yüzeyini kaplayan lotus bitkileri ile süslenmiş tüm bu kompleks, içinde olduğu doğa ile birlikte ziyaretçilerine bilgece bir kutsallık, estetik ve barış iklimi hissettiriyor.

Ngoc Son pagodası ve çevre yapılara sinmiş bilgeliğin o sessiz esintisini içinize çekip şehrin diğer yanına geçildiğinde 11. Yüzyıldan kalma Van Mieu edebiyat tapınağı ile bilgeliğe giden yolun nasıl oluşturulduğu görülüyor.

O yıllarda roman henüz doğmamıştı: Edebiyat ise destan gibi anlatıların yanına eklemlenen şiir ve dramalardan oluşuyordu.

Tapınağa adını veren edebiyat sözcüğü ise bugün “Bilgeliğe giden yolda düşünce aktarımı” şeklinde tarif ediliyor.

ib1

Bu aktarımı en iyi biçimde yapabilen tapınak müdavimlerinin isimleri devasa kaplumbağaların sırtlarına asılı taş levhalara yazılarak kalıcı hale getiriliyor.

İyi de bilgelik neden başka bir figür değil de kaplumbağa ile simgeleniyor?

Bugün artık biliyoruz ancak insanlık o yıllarda bilmese de seziyordu.

Kaplumbağalar içlerinde kendi pusulaları olan canlılar ve bu nedenle yollarını yönlerini şaşırmıyorlar. Özellikle deniz kaplumbağaları tüm dünya denizlerini kat edip hedeflerine ulaşabiliyorlar.

Eh… Bilgelik için öncelikle ne gerekiyor?

Şartlar ne olursa olsun aradığının ne olduğunu ve nerede bulacağını bilmek.

Yolunu, yönünü şaşırmamak.

Kaplumbağa gibi olabilen, bilgelik yolunda yönünü şaşırmadan ilerleyebilen ve başarıya ulaşanlar edebiyat tapınağında kaplumbağaların sırtlarına isimleri kazınarak onurlandırılıyor.

Tüm bu tapınakları yine sessiz bir bilgelikle süsleyen Lotus bitkisi de kaplumbağa kadar simgesel önem taşıyor.

Bildiğimiz nilüfer bitkisinin tropik iklimde yetişen akrabası olarak tanımlayabileceğimiz Lotus bitkisi, çamurlu zeminde kök salıyor, sıcaklık ve ışık ile beslenip suyun içinden çıkan gösterişli ve farklı renkleri olabilen çiçeklere sahip.

Yaprak ve çiçeklerinin nanometrik çıkıntıları sayesinde üzerinde su dahil hiçbir şey barındırmadığı için çamurdan da etkilenmiyorlar. Yağmurlar ile yıkanıp her zaman temiz ve kuru kalabiliyor.

Bu haliyle sosyal ortamda pek çok kirlilikle karşılaşılsa bile temiz kalmayı başaran, kendini bilen insanlar için simge bitki olarak kabul görüyor.

Dahası karanlıklardan ışık ile su yüzüne çıkan görkemli çiçekleri ile yeniden doğuşun, aydınlanmanın da simgesi olarak kabul ediliyor.

Kök, tohum ve yapraklarının yenebilir olması, çiçeklerinin kurutulup çay gibi içiliyor olması da cabası.

Vietnam Kamboçya Laos coğrafyasında yaşayanlar şartlar ne olursa olsun bir lotus çiçeği gibi karanlıklardan aydınlığa yönelmeyi ve “kirlenmeden” kalmayı da amaç edinmiş gibi görünüyorlar.

Onca kalabalık ve trafiğin keşmekeşine rağmen birlikte ortak bir bütünün parçası olarak yaşadıklarının farkındalar.

İçinde yetiştiğimiz ve farkında olmadan içselleştirdiğimiz rekabetçi ve başarı kovalayan anlayışa oralarda pek rastlanmıyor.

Kendini bilme arayışındaki bölge insanı “öteki” aramıyor veya “öteki” ile uğraşmıyor.

En az bin yıldır kendilerini arıyor ve bilgeliği önceliyorlar.

Alkole sığınıp kendinden uzaklaşmak yerine cesaretle içerideki boşluğa bakıp bilgeliği arıyorlar.

Üstelik bu arayış onları tembel veya hedonist de yapmıyor.

Başarı yine ödüllendiriliyor. Kaplumbağa sırtlarındaki isimler yine var.

Ancak başkalarının onayını veya takdirini aldıkları için değil, bilgeliği arayanlara yol gösterdikleri, kendini arayanlara pusula olabildikleri için onurlandırılıyorlar.

Dahası, olanca doğallığı ile yaşadıkları hayatın propagandasını yapma gereği bile duymuyorlar.

Batı modernitesi gözüyle bölge coğrafyasına ve insanına bakınca içinde yetiştiğim kültürün ilk düğmeyi yanlış iliklediği ve bir türlü bu durumu kabule yanaşmadığını düşünmeden edemiyorum.

Mehmet Uhri

VİETNAM, KAMBOÇYA, LAOS NOTLARI -10

Şubat 7th, 2024

sk1

SARI KOZANIN İÇİNDEN

Orta Vietnam’ın yaşanmışlıklar ile yüklü Hoi An şehri kültürel zenginliğinin yanı sıra tuttuğu ayna ile kafasında deli sorularla dolaşan gezginlere “içerideki” önemli bulmaca için kilidi meçhul bir anahtar uzatıyor olabilir.

Waldo Rudolph Tobler’ in Coğrafyanın Temel Yasası olarak kaleme aldığı “Her şey diğer her şeyle ilgilidir, ama yakın şeyler uzak şeylerden daha fazla ilişkilidir” sözünü anımsatan Hoi An kentindeydik.

2000 yıllık tarihi, coğrafi konumu ve iç liman olma özelliği nedeniyle 7. Yüzyıldan 10. Yüzyıla kadar Java Endonezya kökenli Champa halkının kurduğu önemli bir liman kenti olan Hoi An şehri kara yollarının kesişim noktası olması nedeniyle de baharat ve ipek yolunun başlangıç noktalarından biri olarak biliniyor.

Şehir 15. Yüzyılda Batıda başlayan coğrafi keşifler ile özellikle Portekizli denizcilerin saldırılarından etkileniyor.

Kent 16. Yüzyılda yaşanan savaşlar sırasında Çin, Japon, Vietnam arasında el değiştiriyor.

O yıllara kadar Faifo olan şehrin ismi yapılan barış anlaşması ile barışçıl buluşma yeri anlamına gelen “Hoi An” şeklinde değiştiriliyor.

Hoi an bir tür serbest bölge ve ticaret limanı olarak parlıyor.

17. Yüzyılda Çin iç savaşında Güneyli Ming hanedanının yenilmesiyle ülkelerinden kaçan Çinli tüccarların yerleşmesi sayesinde büyük bir zenginliğe ulaşıyor.

Ancak delta ağzında kurulan her iç limanın başına gelen makus kaderden kurtulamıyor.

Alüvyonlar yüzünden giderek sığlaşan liman ticari önemini yitiriyor.

19. yüzyılda gelen Fransız sömürgecilerin De Nang şehrine kurduğu yeni liman ile de Hoi An şehri terk ediliyor.

200 yıla yakın ölü bir dönemden sonra Tobler’in yazının başındaki sözünü anımsatırcasına 1990’larda çok uzaklardan Polonya’dan gelen bir mimar ve konservatör Kazimierz Kwiatkowski önderliğinde şehir bu kez turizme yönelik makyajlanıyor ve ayağa kaldırılıyor.

1999 yılında Unesco dünya kültür mirası listesine alınıyor.

Günümüzde ise turistik anlamda önemli uğrak noktalarından biri olan Hoi An şehri rutubet izleri ile dolu binaları ile eski yaşanmışlıkların yükünü yansıtıyor.

Binalar kadar insanları da “eski” görünüyor.

Şehir zamanında kozasını oluşturup dünya ticaretine açılarak tırtıldan özgür bir kelebeğe dönebilmeyi başarmış görünüyor.

Tüm bu kuru bilgilere ve turistik makyaja karşın günümüzün Hoi An şehri gezginlere sessizce de olsa hayata dair “başka” bir şeyler de anlatıyor.

Orta Vietnam’ın Hoi An şehrinde ipek üretim atölyelerinden birindeydik.

Bir yanda kozalardan ayrıştırılan ipekler işlenip dokumalık iplik haline geliyor ve dokunuyor diğer yanda üretilen ipek kumaşlar kesilip dikiliyor, süslenip amaca uygun hale getiriliyordu.

Hoi An şehrindeki ipek üretim atölyesinin karınca kolonisini andıran kalabalık çalışma ortamında insanların da ipek böceklerinden farksız biçimde kafalarını kaldırmadan çalışmakta olduğu dikkat çekiyor.

Üstelik, kozanın tamamlanmasına yakın kaynar kazana atılarak hayatları sonlandırılan ve kelebeğe dönüşmelerine fırsat verilmeyen tırtılları andırırcasına atölye çalışanları da günü geldiğinde özgür olamıyor kelebeğe dönüşmenin hayali ile o küçük havasız atölyelerde ömür tüketiyorlar.

Kelebeğe dönüşüp özgür olma umudu ise pek çoğumuzun yaptığı gibi ya emeklilik hayaline ya da başka bir yaşam formu olarak gelineceği düşünülen öte dünyaya bırakılıyor.

Peki ya ipek?

Yumurtalarından çıkan ipek böcekleri dut ağacı yaprakları ile beslenip bir bebek gibi yetiştiriliyor. Gereken olgunluğa ulaştığında da salyasını kullanarak verilen görevi yapması, kozasını örmesi bekleniyor.

Böceğin salyası ipek oluyor ve kozasını örüp kendini içine hapsediyor.

Günü geldiğinde tırtılın kelebeğe dönüşüp kozasını yırtıp 3-5 gün de olsa özgür bir kelebek olarak yaşaması ve sonrasında yumurtalarını bırakıp ölmesi gerekiyor ama insan devreye girince süreç böyle olmuyor.

İnsan ne tırtılı ne de kelebeği umursuyor.

Onun için sadece tırtılın salyası yani ipek önemli.

Tırtılın günlerce örüp içine girdiği kozalar haşlanıp üzerindeki ipek ayrıştırılıyor. Sarı veya beyaz renkteki kozalar içlerindeki ölü tırtıllar ile birlikte imha ediliyor.

Kozalardan ayrıştırılan ipek elyaf çeşitli işlemlerden sonra önce iplik haline getiriliyor. Sonra da amaca uygun boyanıp dokunuyor.

Koskoca bir ipek yolu, işte bu ipek işçiliği ile üretilmiş dokuma ve kumaşlar sayesinde tarih sahnesinde yerini alıyor.

img_6317

Peki ya o ipeğin işlendiği kozayı andıran atölyelerde çalışan ipek işçileri?

Onlar da tırtıl olarak kalan ipek böcekleri gibi sadece yaptıkları iş, işlev olarak tanımlanıp özne dahi olamadan sahneden çekiliyorlar.

Çalışanların çoğu ipek böcekleri gibi üretim sürecinin içinde sadece bir işlev veya akış olarak görünüp hızlıca kayboluyorlar.

Son ürün uğruna, koskoca bir süreç ve o üretim sürecinde rol alanların esamesi okunmuyor.

Gözlerimizi kaçırmayıp büyük resme baktığımızda ise rutine dönüşmüş profesyonel iş hayatlarının da ipek böceğinin başına gelenlerden çok farklı olmadığı görülüyor.

Sonuca odaklanma yüzünden süreci göremeyenlerin dünyasında yaşıyoruz.

Ne iş yapar? Ne üretir? Kimlerdendir? Sorularına yanıt aramakla geçen hayat ve sonunda kelebek olup özgürleşme hayaliyle kendini hapsettiği kozadan çıkamadan geçip giden koca bir ömür.

Hoi An şehrindeki ipek atölyelerinin ziyaretçilere doğrulttuğu o acımasız aynadan söz ediyorum.

sk4

Öyle bir çalışma ortamı ki; eksildiğinizde hiçbir şeyin değişmediği, yerinize gelenin sizden çok da farklı olmadığı görülüyor olmasına rağmen özne veya nesne olmayı bırakıp verilen göreve boyun eğen çalışanlar.

Senaryoda mantık hataları dikkat çekse de kimsenin umursamadığı hatta aynı oyunun hep aynı biçimde sahnelendiği kocaman bir tarih anlatısı.

Gel de Nazi toplama kamplarının kapılarında yazan:

“Arbeit macht frei -çalışmak özgürleştirir“ mesajındaki ironiyi hatırlama.

İpek böcekleri gibi tırtıldan kelebeğe dönebileceği, özgürlüğe kanat çırpabileceği hayaliyle deli gibi verilen görevleri yapanlara Hoi An şehrinde veya bölgenin herhangi bir yerindeki ipek böceği atölyeleri ne çok şey anlatıyor?

sk3

Çalışarak kendi kazancımızla satın alıp içine hapsolduğumuzu bile fark edemediğimiz evlerin kozaya ne kadar çok benzediği ve ruhların bile özgür olamayacağı bir dünyada birbirimizle uğraşmaktan içinde olduğumuz evcilleştirilmiş algılar hapishanesini görmeden, hatta görmek dahi istemeden geçip gidiyor olduğumuz gerçeği…

Benzer bir durum inci üretim çiftliklerinde de yaşanıyor.

İçlerine konulan yabancı maddeyle savaşan, hayatta kalma uğruna zamanını ve enerjisini yabancı cismi zararsız kılacak biçimde sarıp sarmalayıp inci üretmeye harcayan ve tüm bunları ömür sanan istiridyeler, sabahları erken kalkıp işe gitmek zorunda olan modern şehir insanlarına benzemiyor mu?

Vietnam, Kamboçya, Laos gezginlerinin ellerine aldıkları ipek ürüne veya inciye bakıp gözleri kamaşsa da üretim süreçlerini gördüklerinde işin rengi değişiyor.

İnsan eliyle araçsallaştırılan istiridyeler ve ipek böcekleri bir yerlerde vahim hata yapılmakta olduğu hissinde olan kafası karışıklara “ayna” işlevi görüyor.

Kendi ördüğü kozasında kelebek olma hayaliyle yeterince olgunlaşamadan hayattan koparılan ipek böceklerine bakıp tırtıldan özgür bir kelebeğe yürüdüğünü zanneden biz gezginlerin kafa karışıklığı da cabası.

Böyle bakınca gidilen coğrafyalara kozasını da götüren tırtıllara benziyor olabileceğimizi, özgür bir kelebeğe yürüyebilmenin önce o güvenlik ve konfor alanından çıkmayı gerektirdiğini görüp ürküyorum.

Uzaklara, çok uzaklara ulaşmış olsa da özgürlüğü düşleyen gezgin bir koza olarak kalmakla yetiniyor olabileceğim kuşkusu kafamı kemiriyor.

Her neyse…

Orta Vietnam’ın yaşanmışlıklar ile yüklü Hoi An şehri kültürel zenginliğinin yanı sıra tuttuğu ayna ile kafasında deli sorularla dolaşan gezginlere “içerideki” önemli bulmaca için kilidi meçhul bir anahtar uzatıyor gibi görünüyor.

Gerisi gezginin bileceği iş…

Mehmet Uhri

VİETNAM, KAMBOÇYA, LAOS NOTLARI -9

Şubat 3rd, 2024

bdm1

“BAŞKA BİR DÜNYA MÜMKÜN”

Vietnam Kamboçya Laos coğrafyasına yolculuk edene kadar bölge ve insanları hakkında bilgi sahibi değildim.

Gezi sonrası araştırdığım kaynakların sınırlılığı da sanki bir şeylerin üzerinin örtülmeye çalışıldığını hissettiriyordu.

Açıkçası Tonle Sab gölü ve çevresindeki gibi felaket bölgesini andıran üstelik normalize olmuş yaşam biçimini hayal dahi edemezdim.

En sığ haliyle Van gölü boyutlarında devasa yer kaplayan ve yağışlı sıcak mevsimde kapladığı alan üç katına çıkan Tonle Sab gölü ve o göl üzerinde yaşayan insanlardan söz ediyorum.

Başka bir dünyanın mümkün olabileceğini işaret ediyorlar.

Ne Çin veya Hint ülkesinde yaşayanlar gibi köklerine, gelenek ve değerlerine tutunup geçmişte yaşıyorlar ne de Kamboçya ve çevre ülke insanları gibi hayal ettikleri geleceğe kök salıp geleceğe doğru ilerliyorlar.

Dillerini bilmedikleri yabancı coğrafyada büyük bir su kütlesinin üzerinde doğaya ve birbirlerine tutunarak içinde bulundukları anı yaşıyorlar.

bdm2

Güneydoğu Asya’nın fakir ülkelerinden Kamboçya’nın Siem Reap şehri yakınlarında Tonle Sab (büyük göl) gölüne ve bu göl üzerindeki yüzer köylerden biri olan ’a uğradığımızda bambaşka bir hayat ile karşılaşmıştık.

Göl, bölgeye hayat veren Mekong ırmağı ile bağlantılı dev bir habitat oluşturuyor.

Su seviyesinin azaldığı kış aylarında Tonle Sab gölü Mekong ırmağı tarafından beslenirken muson mevsiminde artan su hacmi bu kez ters akarak Mekong ırmağı üzerinden okyanusla buluşuyor.

Yaşanan su hareketleri yılda birkaç kez pirinç üretimi yapılmasına olanak sağlayan tarımsal zenginlik yarattığı gibi su kütlesinin barındırdığı canlılık da balıkçılığa olanak sağlıyor.

Tüm bu kuru bilgilere rağmen birkaç saat kalındığında bile her yerin, ormanların bile suyla kaplı olduğu göl üzerinde insan garip bir sıkıntı hissine kapılıyor.

İki adım atacak yerleri bile olmayan su hareketleri ile uyumlu olarak sürekli yer değiştiren köylerde yürümeyi unutmuş bölge insanları için hayatın normal halinin doğaya teslim olup günü yaşamak biçiminde olduğu görülüyor.

Göl insanları için hayat, doğa ile mücadele veya doğayı dönüştürüp kendine uydurma çabası yerine tümüyle o doğanın dinamiklerine uyumlu olmayı gerektiriyor.

Hayli fakir olsalar da insanlar, doğaya uyum, saygı ve kabullenme ile o felaket bölgesini andıran daralıp genişleyen göl ve çevresinde olağan bir hayat sürüyorlar.

Bizler gibi doğadan uzak kent insanlarının o göl üzerinde ve çevresinde yaşayan üç milyona yakın insanı anlaması ise hiç kolay değil.

Öncelikle o insanlar kim ve neden orada yaşıyorlar sorularına yanıt verelim.

1975 yılında ABD yenilip Vietnam’dan çekildikten sonra Kamboçya Pol Pot önderliğinde 3 yıl 8 ay süren Kızıl Kmer’lerin yönetimine geçiyor. Bu yönetim okulları, üniversiteleri kapatıp okumuş insanlar başta olmak üzere meslek sahipleri ve teknik elemanları öldürerek işe başlıyor.

Tarımsal üretime katılmak dışında kimsenin meslek sahibi olması gerekmediğine karar veriliyor. 3 yıl 8 ay süren ve yaklaşık iki milyon Kamboçyalının devlet eliyle öldürüldüğü Pol Pot yönetimi 1979 yılında Birleşmiş Milletleri de desteği ile Vietnam silahlı güçlerinin ülkeyi işgaliyle son buluyor.

Pol Pot rejimi devrilip Kamboçya’da yönetim el değiştirince Vietnam ordusu ülkesine geri dönüyor.

İşte bu aşamada savaş yorgunu ve fakir Vietnam askerlerinin bir kısmı ülkelerine dönmek yerine üniformalarını çıkarıp Kamboçya’da kalmayı seçiyorlar.

Ülkelerinde ABD ile yaşanan savaşın bıraktığı fakirliğe dönmektense balıkçılığı iyi bilen Vietnamlılar toprak vergisi vermemek için çok daha zor olsa da Tonle Sab gölü üzerinde sallarda yaşamaya başlıyorlar.

Ailelerini de yanlarına alıp dillerini bilmedikleri coğrafyada su üzerinde yaşamayı seçiyor, birbirlerine tutunuyorlar.

Sallarda başlayan yaşam yüzen kulübelere ve günümüzde yüzen okul, market, karakol hatta kiliselere kadar evriliyor.

Mevsimsel olarak genişleyip daralan göl ile birlikte hareket eden ve gölün sunduklarıyla yetinen sayıları sekseni aşan yüzer köyler oluşturuyorlar.

Kendi dil ve kültürlerinden vaz geçmeyen Vietnamlı göçmenler görece daha fakir de olsalar gölün doğasına uyum gösterip ülkenin okuma yazma oranı en düşük insanları olarak gözlerden uzak su üzerinde yaşıyorlar.

İyi de birkaç adım bile yürüyecek yerleri olmayan insanlar neden burada yaşıyor?

Neden daha kolay bir yaşam alanı aramıyorlar?

Dahası Chong Khneas ve benzeri yüzer köylerde yaşayan bu insanların varlığı bize ne anlatıyor?

Göründüğü kadarıyla aç olmasalar da hayli fakirler.

Birikim yapmaya, zengin olmaya çalışmıyor mal varlıkları olsun da istemiyor doğadan aldıkları ile yaptıkları o derme çatma yüzer kulübelerde hayata tutunmayı yeterli görüyorlar.

Dahası geleceğe dair umut ve beklentileri de bizimkiler gibi paraya pek bağlı görünmüyor.

bdm3

Orada yaşayanlar doğa ile kavga etmek yerine doğaya tutunup birlikte uyum içinde olunabileceğini gösteriyorlar.

O yüzer köylerde yaşayanlar için geçmiş yok. Ülkelerini geride bırakmışlar.

Gelecek ise suyun hareketleri ile sınırlı.

İşte bu yüzden içinde bulundukları anı, kısaca bugünü olanca gerçekliği ile yaşıyorlar.

Biz gezginler de o göl ve insanlarını maalesef “sirk hayvanı” gibi seyredip halimize şükrediyoruz.

Böyle bakınca sefaletin bir boyutu da algı fakiri biz gezginlerde yaşanıyor diye düşünmeden edemiyorum.

Kültürel olarak kendimizi gelişkin, üstün görme eğilimimiz yüzünden orada yaşayan insanlara, en azından yüzer okulda eğitim gören o çocuklara yardımda bulunsak mı diye düşünmeden edemiyoruz.

Ama orası bir felaket bölgesi değil ve insanlar yardım da talep etmiyor.

Hayatı olanca doğallığı ile sürdürüyorlar.

Suyun üzerinde en mütevazı halleriyle günü yaşayan insanlara vicdanımızın sesini dinleyerek yardım etmeyi düşünen “kibirli modernler” olarak o insanları “başka” bir yaşam biçimine yönlendirmeye hakkımız olup olmadığını bile sorgulamıyoruz.

Tonle Sab gölünün yüzer köylerinde yaşayan o çalışkan insanlar kafamızdaki tembel, uyuşuk, hedonist Doğulu imajı ile de örtüşmüyor.

Fakirlik üzerlerinden akıyor olsa da aç değiller, açık değiller.

Yine de içimizdeki kibirli modern onları “geri kalmış” olarak etiketlemeden duramıyor.

Halbuki, hiç de geri kalmış değiller.

Hatta olanca doğallığıyla anı yaşıyorlar.

Korkularıyla cebelleşen vicdan sahibi biz kentli modernlerle kıyaslandığında hayatı içselleştirme yönünden daha ileride oldukları bile söylenebilir.

O insanlar da ne yapmışlarsa akıllarıyla yapmışlar.

Üstelik bizim o alışkın olduğumuz fazlasıyla bencil ve faydacı akılla da değil.

Birbirlerine tutunarak yapmışlar.

Doğa ile mücadele yerine ona uyum göstererek yaşanabileceğini yine akıllarıyla bulmuşlar.

Demek ki oluyormuş…

Tonle Sab gölünün sürekli hareket eden devasa su kütlesi üzerinde yerleşim yerleri kurup doğa ile uyumlu yaşamayı başarmış olmalarını bizler gibi hazıra ve kolaya alışkın, korku ve kaygılarıyla yoğrulmuş, vicdanları ile övünen kent insanlarının anlaması hiç kolay değil.

Shakespeare Hamlet ’in ağzından “Vicdan sahibi olmak bizi korkak yapıyor” derken sanırım tam da buna dokunuyordu.

Tonle Sab gölünde birkaç saat kalmakla hissettiğimiz iç sıkıntısını oradaki insanların yüzünde görmüyor oluşumuz bile algısal farklılığın boyutunu açıkça gösteriyor.

Her neyse…

Gölün yüzer köylerinde yaşayan insanlar, faydacı ve bencil aklıyla doğaya hükmetmeye çalışan geçmişin hatıraları ve gelecek hayalleri içinde bugünü ıskalayan modern kent insanlarına hayatın başka türlü de yaşanabileceğini düşündürtüyor.

Çok uzaklardan bölgeye gelen ve içine doğduğu kültür, değer ve öğretileri sorgulamaktan çekinmeyen kafası karışık gezginler için ise o göl üzerindeki yüzer köylerde geçirilecek birkaç saat başka bir dünyanın mümkün olabileceğini işaret ediyor.

Umut işte…

Mehmet Uhri

VİETNAM, KAMBOÇYA, LAOS NOTLARI -8

Ocak 30th, 2024

tutsu-1

TÜTSÜ

“Bakma öyle saf saf. Yabancı değiliz. Yaklaş ve dinle hele…” sözleri ile başladı sohbetimiz.

Orta Vietnam’ın Hue kenti yakınlarındaki tütsü atölyeleri ile ünlü Thuy Xuan köyündeydik. Tütsü çubuklarının imal edilip bir yandan da sergi ve satışının yapıldığı atölye hayli kalabalıktı.

Ortamda yanmakta olan farklı türde tütsülerden gelen ağır sayılabilecek koku hissediliyordu.

Ortamın kalabalığından ve kokulardan biraz olsun uzaklaşmak için atölye içinde sakin, havadar bir yer ararken kendimi yeni imal edilmiş tütsü çubukları öbeği ile muhabbet ederken buldum.

Bölge coğrafyasında tapınak veya kutsal mekanlara girenleri uzaktan kokuları ile karşılayıp eşlik eden o renk renk tütsü çubuklarının geveze oldukları kadar bilge olduklarını da söyleyebilirim.

Thuy Xuan köyü hayli yorucu bir günün son ziyaret yeriydi.

Tütsü atölyesinin görece sakin bir köşesinde çiçek tarlasını andırırcasına yığılmış kullanılmaya hazır tütsü çubuklarının kenarında bulduğum boş tabureye ilişmiş sessizce çevreme bakınıyordum.

Tütsülerin “Bakma öyle saf saf, yabancı değiliz.” sözleri ile önce bir irkildim.

İlk şaşkınlığımı atlattıktan sonra sesin geldiği tütsü çubuğu yığınına yönelip “Bana mı seslendiniz?” diye sordum. Hepsi birden konuşunca tütsülerden uğultulu bir ses yükseldi. Anlamadığımı görünce kırmızı tütsü grubunun arasından “Evet, evet sana sesleniyoruz. Yaklaş hele. Anlatacaklarımız var.” Diyen sesi işittim.

Oturduğum tabure ile birlikte tütsü çubuklarına doğru yaklaştım. Her ne kadar rengarenk görünüşleriyle göz kamaştırıyor olsalar da tütsü çubuklarının “Yabancı değiliz.” sözleri kafamı karıştırmıştı.

- Anlamadım. Nasıl yabancı değilsiniz? Sizleri ilk kez görüyorum. Geldiğim, yaşadığım coğrafyada tütsü kullanıldığına da çok az yerde şahit oldum.

- Pek çoğunun yaptığı gibi bizleri yanıp havaya karışan kokulu duman olarak gördüğün için anlayamaman normal. Hatta gereksiz bile buluyorsundur.

- O zaman siz anlatın. Nesiniz siz? Tütsü olmak nasıl bir şey? Dahası, tütsüye neden gereksinim duyuluyor?

Bu sorum üzerine kısa süren bir sessizlik oldu.

Yığının ortalarındaki turuncu sarı tütsü çubuğunun konuşmasını beklediklerini sözünü ettiğim sarı çubuk dile gelince anladım;

- Tütsüler de insanlar gibi göründüğünden çok daha fazlasıdır. İnsanın özündeki ruha benzer. Yanar biter, hayata karışır. Hepsi bir ömür olur. Yani sizin oralardan nasıl görünür bilemeyiz ama buralarda insanların hayatları çokça tütsüye benzer. İçin için yanar, koku olur, duman olur yaşadığı ortama karışır ve kaybolur. İnsanlar da bu benzerliğin farkındadır. Üstelik bu durum onları hiç rahatsız etmez.

Açıkçası kafam karışmıştı. Ortamdaki tütsü kokusunun da kafamın bulutlanmasında etkisi olabileceğini düşünüyordum.

Yine de anlatılanlar ilgimi çekmişti.

tutsu-2

Yanlarında kalıp sohbetin devamını beklediğimi görünce yeşil renkli tütsü öbeği birbirinden farklı ağaç kabuklarının öğütülüp uçucu yağlarla hamur haline getirildiğini, elde edilen tütsü hamurunun genellikle bambu veya benzeri yanıcı bir ahşap parçasının üzerine kaplanıp kurutulduğunu anlattı.

Tütsü çubukları susunca bu kez ben salağa yatıp konuşturmaya çabaladım. “İyi de tütsünün insan ile olan benzerliğini yine de anlayabilmiş değilim. Sonuçta tütsü insan eliyle üretilen ve ortama karışan biraz duman bolca koku değil mi?” diye üsteledim.

Tütsü yığınından yine homurtu gibi sesler yükseldi. Sonra o turuncu sarı renkli olanı “Tam da öyle…” diyerek söze girdi.

- Tam da öyle… Dediğin gibi bizler görünen ötesindeyiz, görünmeyenleriz. Bu haliyle insanın ruhu gibi uçucu kaçıcıyız. Yanar biter ortama karışır ve yok oluruz. İnsan da öyle değil mi?

- İyi de insan niye yansın?

- Senin gibi anlamamakta ısrar edenlerle karşılaşınca boşa konuşuyoruz diye düşündüğümüz çok oluyor. Yahu, insan da tütsü misali ruhunu yüklenir koca bir ömrü yanarcasına tüketir. Giderken ruhunu dünyaya katar ve eksilerek yok olur.

- Nasıl? Herkes mi?

- Yok herkes değil elbet. Yüklenilen hayata bakar. Boşa yanan olduğu gibi dolu yanan da vardır. Onlar hep hatırlanır. Gerçi, ruhunu yüklendikten sonra yanmaya direnip çalı çırpı olarak kalmak isteyen, kafası karışıklar da az değildir. Onlar içlerini dökmedikleri, ortama bulaşamadıkları için ne olduğunu bilmedikleri bir eksikliğin huzursuzluğu içinde yaşarlar. Çevrelerini de rahatsız ederler. Sorunun kendilerinde olduğunu kabul etmeye de yanaşmazlar.

- Yani?

- Yani özünde insan da bizler gibi tütsü çubuğuna benzer. Hayatı üzerine bulayıp ruhunu dünyaya açanlar olduğu kadar hayatın üzerine bulanmasına tütsüye dönüşmesine direnenler de vardır. Onlar yaşadıklarını sansalar da uzaktan baktığında kuru bir çalı parçasından farksızdır.

- Peki ya hayatı üzerine bulayıp tütsüye dönüşenler? İlle de yanmaları mı gerekiyor?

- Hayatı üzerine bulayıp tütsü çubuğuna dönüşmek, ruhunu bulan bir çalı parçası olmak yetmez. Bir ucundan da tutuşman gerekir. Yanacak ufalanacaksın ki sana emanet edilen o ruhu aldığın yere teslim edesin.

- Yanıp yok olmak bu kadar mı önemli?

- Önemli elbet. Bölge insanı ruhunun emanet olduğunu, her ömrün de tutuşturulmuş tütsüye benzediğini bilir. Onlar için yanarak eksilerek yaşanan bir hayattır, ömür. Üzerine yüklenen ne varsa yanarken ortama katar varlığını geçici de olsa diğerlerine hissettirirsin. Biraz duman bolca koku olur başka ruhlara dokunursun. Vadesi geldiğinde de emaneti teslim eder geçer gidersin.

- Peki ya sonra?

- Sonrası hep aynı. Her tütsü gibi geriye ortama bıraktığın uçucu geçici koku kalır. O da bir süre sonra yok olur. Yani anlayacağın kabul etsen de etmesen de insan fena halde tütsüye benzer.

Bir süre durup tütsü çubuğunun söylediklerini düşündüm. Sonra “O zaman sanatçılar toplumun gerçek tütsüleri mi oluyor?” diye sordum.

tutsu-31

Tütsü yığınından yine bir uğultu yükseldi. “Hepiniz birden konuşunca anlamıyorum” diye biraz sesimi yükselttim. Orta öbekteki turuncu sarı tütsü çubuğu “Başlangıçta pek umut vermemiştin. Biraz da olsa anlamaya başladığını görünce arkadaşlar heyecanlandı.” Diye araya girdi.

Ortamın sessizleşmesini bekleyip yine olanca bilgeliğiyle konuşmasını sürdürdü;

- O hepinizin üzerine titrediği, biri laf edecek diye korktuğu ömürleriniz var ya? İşte o ömürler özünde hiçten hiçe bir yolculuktan başka bir şey değil. Bedenlerinizle fazlasıyla ilgilenip uğraşmaktan hayatın, üzerinize giydirilmiş uçucu kaçıcı bir şey olduğunu görmüyor veya görmek istemiyorsunuz.

- Öyleyse hayatlarımızdan geriye ne kalacak? Hiç mi?

- Biz tütsüler için hayat, uçan kaçan geçici bir koku az da dumandan ibarettir. Sanırım sizler için de böyle. Hatıralarda kalan birkaç güzel anı, anlatı, yaşanmışlık. Hepsi bu…

- Peki ya zaman? Bu anlattıklarınızda zaman hep aynı zaman mı?

- Hiçlikten başlayıp yine hiçliğe doğru gidilen bir yolda -siz ona ömür diyorsunuz- zaman hiçliğin taşıyıcısıdır. Kimimiz hızlı kimimiz ise yavaş yanar. Hepimiz birbirimizin ama öyle ama böyle için için yanışını izler kendi yanışımıza da pek bakmayız. İnsanlar da böyle yapmıyor mu? Benziyoruz işte…

- Hep mi böyle?

- Eh… Küçük farklılıklar olmuyor değil. Bazılarının yanışı daha belirgindir. Kokusu ve dumanı dikkat çeker. Hatta bir arada yanıp daha güçlü koku ve duman saldıkları da olur. Kiminin ise yanışı içtendir. Yandığını bilirsin sezersin ama göremezsin. Sayıları azdır. Onlardan biriyle karşılaştığında hayatın zenginleşir. Çünkü ruhuna dokunur. O anı yaşar, hissedersin. Kimseye de anlatamazsın.

- Yani?

- Yani ömür dediğin hiçlikten hiçliğe yolculuk olarak fena halde biz tütsülere benzer. Ne olduğunu ve neye bulandığını bilirsen huzur bulur, kendinle kavga etmezsin. Yoksa aradığının ne olduğunu dahi bilmeden oradan oraya savrulur, buralara kadar gelir sersem sepelek biz tütsülerle laflayıp anlam bulmaya çalışırsın. Hadi git artık. Bak seni çağırıyorlar.

Gerçekten de otobüsümüz yola koyulmaya hazırdı. Beni bekliyorlardı.

Bir süre daha orada kalıp Thuy Xuan köyünün bilge tütsüleri ile laflamak istesem de ne onlar konuştu ne de ben daha fazla kalabildim.

Öylece sessizce durup gitmemi beklediler.

Otobüs yola koyulduğunda atölyeden kalan tütsü kokularının üzerimdeki giysilere fena halde sinmiş olduğunu fark ettim.

Üstelik bu kez kokular rahatsız da etmiyordu.

Bir süre sonra kaybolacağını bildiğim o kokuları içime çekip tütsü çubuklarının anlattıklarını hızlıca notlarıma ekledim.

Dedikleri gibi hiçten hiçe yolculuk devam ediyordu.

Mehmet Uhri

VİETNAM, KAMBOÇYA, LAOS NOTLARI-5

Ocak 26th, 2024

yuz2

YÜZLEŞME

Vietnam, Kamboçya, Laos’un yer aldığı yarımada tarih boyunca Batıda binlerce yıllık Hint uygarlığı ve Hinduizm, Doğuda ise çok daha eski Çin uygarlığı, Konfüçyanizm ve Taoculuk arasında kalıyor.

Öyle arada kalmış bir coğrafya ki, kaçacak yer yok.

Üstelik iki baskın kültür de toplumsal kast sistemini, köleliği ve görev bilincini dayatıyor.

Kısaca hangi kast sistemi içine doğulmuşsa o kast sistemine boyun eğilip ona uygun yaşanılması bekleniyor.

Vietnam, Kamboçya, Laos ve Tayland ile birlikte bölge coğrafyası ise tüm bu baskın kültürlere rağmen tarih boyunca kendi olmanın ve kendi kalmanın savaşını veriyor.

Bulundukları coğrafyayı terk etmiyor, kültürel dayatma ve asimilasyona da boyun eğmiyorlar.

Zamanında Çin ve Hint uygarlığına nasıl direnç gösterdilerse geçtiğimiz yüzyılda da Fransa, Japonya ve ABD’ne direniyorlar.

Direniyor ve yenilmiyorlar.

Yenilmemeyi ortak bir itirazda buluşup direnişi kitleselleştirerek başarıyorlar.

Dinlere karşı veya dinsiz de değiller.

Konfüçyanizm ve Hinduizm’i bırakıp Budizm gibi kula kulluğu reddeden ve insanı kutsallaştıran yeni bir inanışa tutunuyorlar.

Dahası kendi olabilmenin yolunun birlikte direnmek, birlik olmaktan geçtiğinin de farkındalar.

Üstelik bu direnişi eşitlik veya aynılık gibi dayatmalardan uzak durarak gerçekleştiriyorlar.

Birbiriyle gereksiz hırlaşmak dalaşmak yerine ortak itiraz noktalarına tutunuyor sosyal ortamlarda geçici de olsa sessiz bir denkliği paylaşıyorlar.

O geçici denklik sofralarında görünür hale geliyor.

Bölge coğrafyasında hangi sofraya oturursanız oturun sokak satıcılarında bile sofra paylaşılıyor. Dahası, yemek büyük bir kapta sofranın ortasına bırakılıyor. Yemek de sofra gibi paylaşılıyor.

Servisi kendiniz yapıyor hakkınız kadar almaya özen gösteriyorsunuz.

Yatılı okul yemekhanesinden hallice diyebileceğimiz bu durum onların birlikte yaşama kültürlerinin önemli bir parçası hatta normali gibi duruyor.

Öyle ki, bunu kum havuzunda oyuncaklarını paylaşıp barış içinde oynayan çocuklar gibi içtenlik ve doğallıkla yapıyorlar.

Göründüğü kadarıyla hayatı da böyle hakkaniyetle paylaşarak, olabildiğince kimseyi incitmeden, barışçıl yaşıyorlar.

Bireyi yücelten ve üstenci modern gözle bakan “kibirli” gezginler için sofra alışkanlığı başlangıçta yadırgansa da bir süre sonra bölge sofralarının normaline alışılıyor.

Öyle ki; gezinin sonlarına doğru bir akşam Hanoi’de kolonyal dönem izleri taşıyan şık bir Fransız restoranında yemeğe oturduğumuzda sofra ile ilgili fabrika ayarlarımızı hatırlayıveriyoruz.

Sanat eseri gibi gayet estetik yerleştirilmiş tabaklarda kişiye özel servis edilen yemekler bedenimizi olduğu kadar egomuzu da doyuruyor.

O masanın çevresinde durup sofra kültürümüz üzerinden kendimize bakabilsek aslında bir arada yaşamak yerine tekil bireyler olarak yaşamaya ne kadar yatkın olduğumuzla da yüzleşivereceğiz.

Böyle bir yüzleşme için bile hazır olduğumdan çok emin olamadığımı fark ediyorum.

Pek çok gezginin yaptığı gibi bölgeye ve insanlarına öylesine üstenci gözle bakıyordum ki Güneydoğu Asya insanlarının gözünden kendimi görmüyor veya bunu önemsemiyordum.

Bunca savaş görmüş coğrafya insanının her savaşta yaşanması beklenen göçler yerine birbirine tutunup direnmeyi seçiyor olmasını basit bir sofra alışkanlığı üzerinden açıklamak zorlama olarak görülebilir. Haklı bir itirazdır.

Yine de “Onlarda olup bizde olmayan ne var?” sorusuna verilecek birkaç yanıttan biriyle sofralarında karşılaştığımı düşünmeden edemiyorum.

yuz3

Hanoi’deki o şık Fransız restoranında yenilen yemekten sonra yaşadığım kafa karışıklığı ve yüzleşmeyi çabuk unuturum korkusuyla aşağıdaki satırları kaleme alma gereği duyduğumu da itiraf etmeliyim.

O geceye dair notlarım “Nasıl da iyi geldi?” diye başlıyordu;

“Nasıl da iyi geldi?

Hanoi’de Fransız aşçının usta ellerinden çıkan lezzetli yemeklerden söz ediyorum.

Gezi boyunca farkında olarak veya olmayarak unutturulan bir alışkanlığımızı hatırladık.

Aynı sofranın başında bir araya gelmiş olsak da yemeklerimiz bu kez kişiye özel servis edildi.

Halbuki üzerinde bulunduğumuz coğrafya farklı bir sofra alışkanlığı “dayatıyordu.”

Gezi boyunca yemekler büyük kaplarda masanın ortasına bırakılıyor oradan tabaklarımıza dilediğimiz kadar alıyorduk.

Başlangıçta yadırgasak da bu sofra alışkanlığına çabuk adapte olmuştuk.

Ama yine de bu kez sunulan yemek kendimizi özel ve değerli hissettirecek biçimde bireyselliğimizi okşadı. Yemeğin lezzetinin yanı sıra narsist yanımıza da dokunan bu durumun iyi hissettirdiğini kabul etmek gerekiyor.

Şimdi bir adım geri çekilip sofraya ve sofranın “ne” liğine bakalım.

Sofra en yalın haliyle karın doyurmak için bir araya gelinen kendine özgü kural ve değerleri olan özel bir “buluşma” bu haliyle toplumun küçük bir modeli olarak görülebilir.

Hatta yenilen yemekle sınırlı bile olsa toplumsal hiyerarşiyi geçici askıya alıp insanları aynı sofra ekipmanı ile aynı lezzette buluşturan eşitlikçi veya denklik sağlayıcı yanından bile söz edilebilir.

Gezi boyunca Vietnam başta olmak üzere üzerinde bulunduğumuz coğrafya insanlarına sofra kültürü açısında baktığımızda eşitlikçilik dayatmasına girmeden bir denklik ve paylaşımcılık olduğunu görüyoruz.

Cadde ve sokaklarda çoğumuzun görüp yadırgadığı arı kovanını andıran o karmaşa içindeki uyumun küçük bir örneği sofralarda yaşanıyor.

İnsanlar birbirinden uzaklaşmak tekil bireyler olarak yaşamak yerine aynı tencereden birlikte karın doyururcasına geçici denklikler kurup olanı paylaşarak hayatı büyütebiliyorlar.

Sözlerim yanlış anlaşılmasın.

Coğrafya insanının özel olma, kendini değerli hissetme arayışı her insanda olduğu kadar orada da yaşanıyor.

Onca tapınak ve o tapınaklarda yapılan bireysel ritüeller bir şey anlatıyor olmalı?

Bölge insanının öğretiler doğrultusunda kendilik değerini bulmak için kimlik ve etiketlere ihtiyaç duymadan, başkalarının kendi hakkında ne düşündüğü konusunu çok dert etmeden sorunu “içeride” kendince çözmeye çalışıyor olmasını bizlerin anlaması ve anlamlandırması hiç kolay değil.

Vietnam, Kamboçya, Laos coğrafyasından bakıldığında; alıştığımız “normal hayatın” kimlik ve etiketlerin ardına sığınıp başkalarının gözünde kendimizi inşa etmek ve biraz da bencilce onu korumak biçiminde nafile bir çaba olarak bile okunduğunu düşünebiliriz.

Kimliklerimiz, etiketlerimiz, sahip olduklarımız olmadan koca bir ömrün bir “hiçe” dönüşeceğinden öyle eminiz ki bunu sorgulamak gereği bile duymuyoruz.

Güneydoğu Asya şehirlerinin kalabalıklarında kimsenin dikkatine mazhar olmadan fark edilmeden rahatça dolaşıyor olabilmenin verdiği o garip histen söz ediyorum.

Kimsenin kimseyle göz teması kurmaması, buna gerek duymuyor oluşu nasıl da algısal bir boşluk yaratıyor, değil mi?

Halbuki ne kadar alışkınız başkalarının bakışlarında kendimizi bulmaya?

Yaşanılan algısal boşluk ne çok şey anlatıyor?

Sahi en son ne zaman aynaya baktığımızda başkalarının bizi nasıl gördüğünü değil de kendi gözümüzden kendimizi gördük.

Kendi adıma inanın hatırlamıyorum.

İşte o akşam Fransız aşçının elinden tek tek önümüze konulan özel ve lezzetli yemekler sosyal medyada paylaşılan görselleri ile birlikte kendimizi iyi hissettirirken bir yandan da bunları düşündürdü.

Vietnam Kamboçya Laos coğrafyasında insanlar onca fakirliğe rağmen bize göre çok daha dürüst bir tutum içinde kendini gizlemeye ve dönüştürmeye çabalamıyor.

Başkalarının gözündeki algıyla zaman yitirmiyor.

Bölgenin “normali” sofralarında olduğu gibi geçici de olsa paylaşımcı bir denklik üzerine kurulu gibi görünüyor.

“Sofraya bakıp toplum hakkında amma ahkam kesti” diyenleriniz olabilir.

Eh, haksız da sayılmazlar.

Bu satırlar aynı sofrada aynı lezzette buluşmanın sağlayacağı eşitliğin yetmeyeceği ve Vietnam özelinde olduğu gibi yaşamlarımızı kendine ve diğerlerine açmadan, geçici denklikler içinde paylaşmadan bir şeylerin hep eksik kalacağı kaygısıyla kaleme alınmıştır.

Yazı bitti…

Şimdi gidip otel odasındaki aynaya bir kez daha bakacağım.

Belki bu kez coğrafya insanının yaşantısıyla sezdirmeye çalıştığı haliyle kendimi görmeyi başarabilirim.”

Böyle bitiyordu o gece kaleme aldığım notlar…

Güneydoğu Asya’nın mütevazı sosyal iklimi o çok dillendirilen eşitlik ve özgürlük kavramlarının yanına paylaşımcılığı da eklemeden bir şeylerin eksik kalacağını sofra kültürü ile anlatıyordu.

Anlatmak doğru sözcük olmayabilir.

Batının o üstenci ve içi pek de dolu olmayan özgüvenli duruşuna karşın sanki öylece olanca yalınlığı ile sezdirerek ortaya bırakıyordu.

Yüzleşmenin zorluğu da cabası.

Mehmet Uhri

VİETNAM KAMBOÇYA LAOS NOTLARI-3

Ocak 18th, 2024

hm1

DIŞIMIZDAKİ DIŞ

Laos’un Luang Prabang yakınlarındaki Ban Naoue dağ köyüne gidene kadar ne varlıkları ne de yaşadıkları hayat hakkında bilgi sahibiydim.

Hmonglardan söz ediyorum.

Kedi gibi özgür ve boyun eğmeden yaşayan insanlardan.

Kendi dillerinde “özgür insan” anlamına gelen Hmong adıyla anılıyorlar.

Hmonglar Güney Çin dağlarında pagan geleneklerini sürdürerek yaşayan animizme inanan özgün dilleri olan insan topluluğu olarak biliniyorlar.

Batının Roman kabileleri gibi tarih boyunca hep öteki olarak kalmış, asimile edilememişler.

Bilinen kökenleri M.Ö. 2. Yüzyıl Qin hanedanlığına kadar uzanıyor. Egemen uluslarca biraz da aşağılayıcı olarak Miao veya Meo (kediler-barbarlar) şeklinde adlandırılıyorlar.

Eh, aşağılayıcı olsa da kedilerin o gururlu ve kolay evcilleşmeyen halleri düşünülürse çok da yanlış bir benzetme değil.

Tarihleri boyunca kendi doğalarından vaz geçmeden, asimile olmadan yaşıyor, egemen kültür tarafından “evcilleştirilemiyorlar.”

18. Yüzyılda baskıcı Qing hanedanı tarafından Çinli olmaya ve dinlerini değiştirmeye zorlanınca daha güneye Burma, Vietnam, Laos ve Tayland’a kaçıp yaşamlarını sürdürüyorlar.

hm4Laos’un dağlık bölgelerinde şehirlerden ve insanlardan uzak duruyor, doğal malzemelerden yaptıkları kulübelerde içinde bulundukları doğanın parçası olarak kabile halinde yaşıyorlar.

Ruhlara inanıyor kabilenin çocuk ve yaşlı üyelerine değer veriyorlar.

Pagan ve animistik inançları doğrultusunda dağın, taşın, ırmağın da ruhu olduğuna inanıyorlar.

ABD Vietnam ile girdiği savaşta Ho Chi Minh ordusunun Laos üzerinden Güneye ilerleyişini durdurmak için ülkeyi bombalarken 1960’ ların başında CIA’ de Vietnam’da yaşayan fakir Hmong kabilelerini komünizm yanlılarına karşı silahlandırıp iç savaş çıkartıyor.

CIA’nin tarihindeki bu ilk iç savaş denemesi başarılı olsa da ABD’nin savaşı kazanmasına yetmiyor.

ABD ülkeden çekildiğinde iç düşman olarak görülen Hmonglar’a yönelik baskı katliam düzeyine ulaşınca ülkeden kaçıp komşu ülke Tayland’a ve daha sonra ABD’ye sığınıyorlar.

Tüm bunlar yaşanırken gittikleri yerlerde Hmongların yaşam biçimleri değişmiyor.

Özgün animistik pagan inançları, her kabilenin öte dünya ile iletişim kurabilen şamanı ve özgün dilleri ile herkesten uzak yaşamayı sürdürüyorlar.

1992 yılında ABD Birleşmiş Milletler desteği ile Tayland’da göçmen kamplarında yaşayan Hmongları biraz da zor kullanarak fakir ülke Laos’a göçe zorluyor. Dünyanın gözü önünde insanlık trajedisi yaşanıyor.

1994 de Birleşmiş Milletler bu insanlar varlığını kabul edip “Hmong” ismini tescilliyor ve diğer aşağılayıcı isimlerin kullanımını da yasaklıyor.

Hmonglar savaş sırasında “birileri” tarafından kullanılmış olsalar da roman topluluklar gibi uzak durulan, istenmeyen, özgür ve “değişik” halleri ile değişmeden yaşamayı sürdürüyorlar.

Doğanın verdikleri ile yetinen ve doğanın parçası olarak kalmaya, doğaya tutunmaya çalışan halleri ile Hmongları evcil kentli insanların anlaması, anlamlandırması kolay görünmüyor.

O evcil kentli insanlardan biri olarak Hmong köyü ziyareti üzerine izlenimlerimi not etmeye çalıştığımda orada yaşayanların gözünden kendimle sert bir yüzleşme yaşadığımı itiraf etmeliyim.

hm2

Hmong köyünde geçen o kısacık süreye dair notlarım göz önünde olanı inkâr etme, unutmak istemeye dair yüzleşmeyle başlıyor;

“Ne çabuk unutuverdik. Sanırım unutmak istedik.

Gün içinde gezilen onca yer arasında başımızı eğip kafamızı çevirdik sesimizi bile çıkarmadan hızlıca geçiverdik.

Hmongların yaşadığı Ban Naoue köyünden söz ediyorum.

“Dışımızdaki dış” ile kısa süreli de olsa çarpıcı bir karşılaşmaydı.

Sosyologlar toplumsal ilişkileri oyuna, sosyal ortamı da oyun alanına benzetirler.

İçine doğduğumuz kültür oyun alanımızdır. Bu alanda alıştığımız bilinen sosyal hayatı “oynarız.”

Burası bir anlamda ait olduğumuz alan yani “içerisidir.”

İnsan kendini yeryüzünde bu şekilde içeride konumlandırırken sosyal anlamda bir de “dış” tanımlar.

O “dış” ile olan yakınlık uzaklık ve bağlantısallığa göre de kendi konumunu belirler.

Vietnam, Kamboçya, Laos yolculuğunun farklı kültürlere, alışkın olmadığımız oyunlara kısaca “dışa” yolculuk olduğunun farkındaydık.

Gezi boyunca da durumu böyle kabullendik.

İlk günler, beklediğimiz üzere bize öğretilen “dış” ile tanıştık.

Buraya kadar her şey beklediğimiz gibiydi.

Ancak Ban Naoue köyünde Hmong insanlarının yaşamakta olduğu hayat ile karşılaşınca işler karıştı.

Orada başka bir “dış” vardı.

Laoslu yerel rehberin bile köyde yaşayanlardan uzak durduğuna şahit olduk.

Hmonglar bizim için olduğu kadar Laoslular için de bir başka “ötekiydi.”

Ban Naoue köyünde anlamlandıramadığımız daha önce görmediğimiz ve bu nedenle kendimizi konumlandırmada zorluk çektiğimiz yeni bir dış ile karşılaştık.

O köyde yüzleşmek zorunda kaldığımız ifade etmesi anlamlandırması zor görünen o yeni algıyı “dışımızdaki dış” şeklinde ifade edebilsek de hissettiklerimiz için eksik kalacağı kaygısındayım.

Hmongların yaşadığı Ban Naoue köyü bildiğimiz tüm dışların ötesindeydi.

Kendi olmak ve kendi kalabilmek için yeryüzüne tutunmaya çalışan bir grup “özgür” insanla karşılaştık.

Köyde yaşayanlar bizlere hayli uzak ve “başka” görünüyordu.

Ancak bir şey daha vardı.

Köy sakinleri için bizler de bir o kadar uzak ve “başka” idik.

Hmong insanlarının gözünde bizler de farklı ve ötekiydik.

Yaptıkları el işlerini satmak biçiminde kurdukları bir oyunun sadece nesnesiydik.

Kısaca yan yana dursak da köy sakinlerinden ayrıydık.

Bu ayrım sözcüklere dökülebilir olmasa da hepimiz hissettik.

Belki çocuklarının bir adım ötesinde sessizce duran annelerin bakışlarında yakalayanımız olmuştur.

Köyün her yerinden fakirlik akıyor olsa da o annelerin bakışlarında içimizde bir şeylerin ezildiğini hissediyorduk.

Onlar orada yaşıyordu ve o bakışlarda kendimizi konumlandırmakta zorlanıyorduk.

Onca yoksulluk içindeki köy sakinleri “başka” bir normalde yaşıyordu.

Köyün tozlu sokaklarında neşe içinde koşturan çocuklarla göz göze geldiğimizde ister istemez kendi normalimizi de sorgulamak zorunda kalıyorduk.

O gün orada “dışımızdaki dış” ile karşılaştık.

Pek çok ziyaretçi için o köyde yaşananların öznel ve sessiz bir travma gibi iz bırakmış olabileceği düşüncesindeyim.

Çünkü unutmak istedik.

Hmonglu çocukların gözünden kendime baktığımda içimdeki matruşkalar kadar dışımızda da henüz görmediğimiz, belki de görmek istemediğimiz başka matruşkalar başka “dışlar” olduğunu düşündüm.

Sonra…

Sonra çoğumuzun yaptığı gibi kendi güvenlik ve konfor alanıma, içine doğup büyüdüğüm normal kabul ettiğim “evcil algılar” dünyama dönüp şaşkınlık ve biraz da suçluluk duygusu içinde bu satırları kaleme alma gereği duydum.

Ne bileyim?

Sanırım, unuturum veya unutmak isterim diye endişe ettim.

Ban Naoue köyündeki çocukların bilinen tüm dışların ötesinde farklı bir hayata tutunmak zorunda olduğunu, bize öğretilen “dışların” da ötesi olduğunu düşünmenin kafaları karıştırdığının farkındayım.

İyi ki de öyle…”

Kaleme aldığım notlar böyle bitiyor olsa da köye dair sözcüklerin ifade edemediği pek çok şeyin eksik kaldığını düşünüyorum.

Hmong insanlarının onca güç yaşam koşullarına direndiklerini, kendi olmak ve kendi kalmak için “kedi ve barbar” biçiminde aşağılansalar da vaz geçmediklerini düşündüğümde içine doğduğumuz “oyunu” ne çabuk kabullenip boyun eğdiğimizi ve kolay evcilleştirilmiş olduğumuzu düşünmeden edemedim.

Bir başka açıdan baktığımda da Hmong ve benzerleri gibi doğa ile mücadele etmek yerine uyumlu yaşamayı seçen, dayatılan yaşam biçimine boyun eğmeyenlerin varlığının insana dair umutları tazelemeye yeteceğini gördüm.

Laos’un Luang Prabang şehri yakınlarındaki Ban Naoue köyü Hmongları “dışımızdaki dış” ile sert bir yüzleşme yaratıyor olsa da gözlerini kaçırmayanlara içinde bulunduğumuz evcil algılar dünyasını ve oynadığımız oyunu da gösteriyor.

Yeter ki gözlerimizi kaçırmayalım…

Mehmet Uhri