Harf Tamircisi

Mesleki toplantı için gittiğim Van ilinde konaklama uzadıkça yarı açık cezaevi hissini giderek daha çok hissediyordum.

Birbirini kesen dört ana cadde ve bu caddelerin ortasında kentin en büyük çarşı alanı, ne yöne gidersen git benzer insan, bina ve sokaklar. Kendine hapishaneler kurmada hayli başarılı olan ve yaşadığı hapishaneyi başkalarınkiyle kıyaslayarak rahatlayan benim gibi büyük şehir insanları için hissedilen sıkıntı anlaşılır, anlatılır durum değildi.

Öyle bir şehir ki şöyle bir gidip geliyorsunuz bitiyor.

Kaçmaya kalksanız genelde kış koşulları fırsat vermiyor, çoğu kez kendiniz vazgeçiyorsunuz.

Üstelik işler yolunda gidiyordu ve sıkılmayı gerektiren bir durum da yaşamamıştım. Yine de o hapishane hissi, kendimle baş başa kalacak yer bulamama endişesi ve tüketimle oyalanacak büyük alışveriş merkezi alışkanlığımın olmaması yüzünden garip bir huzursuzlukla kendimi şehrin iskele bölgesine göl kenarına atmıştım.

Gün batımı yaklaşıyor, rüzgar sert esiyordu. Tatvan vapuru iskeleden az önce ayrılmış ufukta kaybolmak üzereydi. Güneşin Van gölü üzerinde yaptığı renk oyunlarına dalmıştım. Gözden kaybolan güneşten artan ışıklar bulutlara vuruyor, gökyüzünde yangın hissi uyandırıyordu. Bir süre sahilde yürüdüm. Dalgaların sesi ara sıra duyulan martı çığlıklarına karışıyordu.

Sahile vuran gölün sodalı suyunun çekilirken bıraktığı köpükler kısacık ömürlerinde batan güneşe merhaba diyecek zaman bile bulamadan gözden kayboluyor, yerini yenilerine bırakıyordu. Gölün verdiği özgürlük hissi şehrin sıkıntısını atmama yetmişti. Ancak çekilen güneşle birlikte giderek daha sert esen rüzgar iliklerime işlemişti. Üşümüş, titriyordum.

İskeledeki restorana girip sobanın yanına yerleştim.

Biraz ısınıp gevşeyince yandaki masada oturan gözlüklü orta yaşlı adam dikkatimi çekti. Sonradan bölgede yıllardır kazı ve araştırmalar yapan arkeologlardan olduğunu öğrendiğim beyefendi kitaplarına gömülmüş ara sıra aldığı notlara göz atıyordu. Kendisini merakla izlediğimi görünce bana bakıp gülümsedi;

- Bir süredir buradan sizi izliyordum. Üşümemiş olmanıza hayret etmiştim ki pes edip geldiniz.

- Doğrusu şehirden sıkıldım. Kaçacak yer bulamayınca gölün kenarına kaçıp kendimle baş başa kalayım istedim ama güneş çekilince dışarısı hızlı soğudu.

Gülümsedi. Eliyle masasına buyur edip iki çay söyledi. Sormam üzerine arkeolog olduğunu bölge tarihi üzerine yıllardır emek verdiğini. Çalışmak için sık sık iskeleye geldiğini, Van bölgesinin konumu nedeniyle bilinen tarih boyunca kültür ve medeniyetlerin karıştığı bir yer olduğunu anlattı.

Bölgenin bugün bile göç alıp göç veren dinamik nüfusa sahip olduğundan söz edip “Görünen o ki; günümüzde keşifmiş gibi sunulan medeniyetler çatışması buralara tarih boyunca hep varmış” dedi.

“Peki çatışmışlar da ne olmuş o medeniyetler?” diye üsteledim. Elinin işaret, orta ve yüzük parmaklarını gösterip üç işareti yaptı.

- Bu bölgenin bilinen 12.000 yıllık tarihinde görünüp kaybolan medeniyetleri görünce günümüzün millet, ümmet gibi kavramları bile anlamını yitiriyor. Anladığım kadarıyla kültür özünde köklerini insanın varoluşsal kaygılarından alıyor ve bana kalırsa tarih boyunca birbirinden farklı 3 kültür var olmuş. Hepsi bu. Medeniyetler ise bu kültürlerin üzerinde oluşmuş veya çatışmış.

Sonra eliyle tek tek parmaklarını gösterip;

- Birincisi canını kurtarma, kendine hayatta kalacak o günü kurtaracak yaşam alanı arayışıyla göç edenlerin kültürü. İkincisi o gün için canını kurtarmış, bulunduğu yaşam alanında karnını doyurup kendini devam ettirebilen ancak bunu sürdürebilmek gelen göçlere karşı koyabilmek için silahlı güç bulundurmak zorunda olanların kültürü.

- Peki ya üçüncüsü?

- Birinci ve ikinci aşamayı geçip gelecek kuşaklarını da güvence altına almayı başararak özgürleşen, geleceğe insanlık yararına izler bırakmaya çalışan görece daha gelişmişlerin kültürü de üçüncüleri oluşturuyor. Biz arkeologlar genellikle üçüncülerin bıraktığı eserleri bulup o günlerin hayatına yaşam biçimlerine dair yorumlar yapabiliyoruz.

“Bu üç kültür arasında hayli fark olsa gerek?” diye sorunca kafasını salladı. Bardağındaki çayı yudumlayıp masaya bıraktı. Elindeki kalemiyle masadaki kitapları gösterdi;

- Görünüyor ki; savaş ve yok olma kaygılarından kurtulamamış birinciler için şiddet egemen savunma refleksleri kültürü oluşturuyor. Kaba kuvvet gibi savunma mekanizmaları kültüre egemen oluyor. İzlerini her yerde görüyoruz.

Toplum, güvenliğini askeri önlemlerle de olsa sağlamışsa dahası askeri önlemler ile açlığı önlemiş sosyal paylaşımı oluşturabilmişse varoluşsal kaygılarından arınmış yeni bir kültüre, ikincilerin kültürüne yelken açıyor. Bu kültür kaba kuvveti dışlayan ama varoluşu sürdüren askeri önlemlere kucak açan bu nedenle bireysel özgürlüklere sırt çeviren özellikler taşıyor. Toplum asker yetiştiren askeri kültüre haiz insanlar yetiştiriyor.

Güvenliğini sağlamış savaş ve açlıktan kurtulmuş refah toplumlarında ise özgürlükler üzerinde yeni kültür, üçüncülerin kültürü beliriyor. Bu kültür kaba kuvvete dayanan savunma refleksleri içeren savaş kültürüne uzaktır, bu kültür açlık savaş gibi varoluşu tehdit eden durumlarda özgürlüklerin rafa kaldırılması ve askeri önlemler alınmasına da uzaktır. Diğer toplumlar gibi varoluş kaygıları kalmamıştır. Bu kültür bunlardan çok daha ötede bireysel özgürlük kültürünü özünde barındırır. İnsanlığın bilgi birikimine en büyük katkıyı da tarih boyunca böylesi toplumlar ve onların bireyleri yapmıştır.

“Peki bu üç kültür buralarda olduğu gibi bir araya geldiğinde yaşanan çatışmalar nasıl sonuçlanıyor, hangi kültür kazanıyor. Üçüncüler mi?” diye sorunca elini sallayarak;

- Keşke öyle olsaydı. Tarih bize gösteriyor ki; hiçbir uygarlık ne kadar gelişmiş olursa olsun birincilerin yani barbarların saldırısından kendini kurtaramamış. Ve ne yazık ki, hep birinciler kazanmış. Koskoca Roma imparatorluğunu Vizigotlar denen barbar bir kavim ortadan kaldırmıştır.

- Bu durumun hiç istisnası yok mu?

Gelen ikinci çaylar ile ısındığımı hissetmeye başlamıştım. Kitabını açıp içinden Van bölgesi uygarlıkları başlığı altında sıralanan maddeleri gösterdi.

- Bildiğim kadarıyla yok. Saldırıya uğrayan veya kendini saldırı altında hisseden gelişmiş dediğimiz üçüncüler yıkımı önlemek çocuklarına yaşanabilir bir ülke bırakabilmek için ikincilerin kültürüne inmeye razı olup daha totaliter askeri rejimlere dönüşmüşler. Gelecek kaygısı ile bireysel özgürlüklerinden feragat edip askeri önlemlere totaliter yönetimlere yani ikincilerin kültürüne rıza göstererek sadece yıkımı geciktirebilmişler. Sadece biraz zaman kazanabilmişler. Bu topraklarda yaşayan Urartular, Medler, Persler, Asuriler, Hitit ve hatta Bizans ve Osmanlı bile göçlerden nasibini almış kimi biraz zaman kazanmak için geri adım atmış ama sonuçta hepsi tarihten silinmişler. Dahası bu durum günümüzde de geçerliliğini koruyor.

- Günümüzde de mi? Nasıl yani?

- Son 50 yılda Anadolu’da yaşanan göçlerin şehirlerde hiç etkisi olmadı mı sanıyorsun? Özellikle terör nedeniyle bu topraklardan göç etmek zorunda kalan canını kurtarma derdindeki insanların şehre gidince hemen şehirli olduğunu düşünmüyorsunuz umarım. Şehirlerin köyleşmesinden yakınanlar bana kalırsa birincilerin istilasına uğramış üçüncüler. Ve o üçüncüler bir şeyleri sürdürebilmek çocuklarına daha iyi hayat sunabilmek için devletin ve askerin totaliter katı önlemler almasına bugünden razı görünüyor.

- Peki ya sonrası?

- Sonrası aynı filmin yeni versiyonu. Birincilerin kültürünün şehirlere egemen olması. Onların çocuklarının ikincil kültürü oluşturma çabaları ile devam eden sosyal devinim. Filmin hangi bölümündeyiz diye soracaksan hiç sorma? Kendine hangi kültüre ait olduğunu ve hangilerinin kültüründe yaşadığını sor. Veya her şeyi boş ver hiçbir şey sormadan yaşa. Ben öyle yapıyorum. Daha az acı veriyor.

Gün bitmiş karanlık her yere çökmüştü. Çay için teşekkür edip izin istedim. Bizimkini orada kitapları ve notları ile baş başa bırakıp şehre döndüm.

Karanlık her yeri kaplıyor sokaklar hızla tenhalaşıyordu.

Van’da uzun bir gece daha başlıyordu.

Mehmet Uhri

Urfa?nın taş sokaklarını harmanlayıp Gümrük Han’da mola vermiştim. Kalabalığın gizlediği taş kapıdan hana girip çardağın gölgelediği alanlarda oturacak yer bakındım. Rahleye benzeyen o alçak taburelere oturamadığımı gören kahveci tahta sandalye getirdi. Bir süre soluklanıp fotoğraf makinemle ilgilendim. Az ilerde dama oynayanların çevresi kalabalıktı. Göz ucuyla bana bakıp ilgilenmiyormuş gibi yapsalar da yabancı birinin aralarında olduğunun farkındaydılar. Onların ötesinde ise kontrplak üzerine her taşın vurularak yerleştirildiği sıkı bir domino partisi devam ediyordu. Sarı pirinçten domino taşları oynanmaktan hayli aşınmıştı. Kahveciye çay istediğimi işaret ettim. Omzunda pek temiz sayılmayacak havlusu ile gelip masayı sildi ve elime bir bardak çay tutuşturdu.

Az sonra kucağında taşıdığı tezgâhı ile masaları dolaşıp el örgüsü çorap eldiven satan sakallı poşulu adam az ötedeki boş tabureye ilişti. Çıkınını açıp bir parça ekmek ve zeytinden oluşan azığını yemeğe koyuldu. Ayağının dibine kadar gelip miyavlayan kediye de ekmeğinden bir parça vermeyi ihmal etmedi. Çoraplarla ilgilendiğimi görünce tezgâhı bana doğru uzatıp kahveciden çay getirmesini istedi. Canlı ve renkli desenleri olan çorapları elime alıp incelediğimi görünce ?Beyim için rahat olsun, hanımım kendi eliyle ördü bunları. Sağlamdır. Kolay delinmez? dedi. Üzerinde lacivert küçük noktalar olan diğerlerine göre daha sade desenli olan çorabı elime aldığımda ?Beyim al bu çorabı. Bak üzerinde göz var, kem gözlerden korur giyeni? dedi. Çorapların desenlerinde anlam olabileceğimi o güne kadar fark etmediğimi, kullandığım fabrikasyon çorapların o tür anlamlar taşımaktan uzak hep birbirine benzediğini düşündüm. Tezgâhtan daha karışık desenli canlı bir çorap çıkarıp motiflerini göstererek askere gidenler için örüldüğünü, üzerindeki desenlerin ayağı tez olsun, tez zamanda askerden salimen dönebilsin diye işlendiğini anlattı. Meraklanmıştım. Diğer çorapları gösterip üzerindeki motiflerin anlamlarını sordum. Tezgâhı gösterip ?kilim gibidir bunlar beyim, görene bilene çok şey anlatır? diyerek çayına uzandı. Göz motifli olan çorabı işaret ettim. Gazeteye sarıp verdi. Parasını katlayıp iç cebine koydu.

Gelen boyacı çocuğa boyaması için ayakkabılarımı verdim. Ayağımda plastik terlikler elimde hanın acı demli çayı bizim çorapçı ile laflamaya başladık. İsot denen Urfa biberi aradığımı söyleyip nereden alabileceğimi sordum. Dönüp baktı;

-         Ne edeceksin isotu? Sizin memlekette biber yok mu?

-         Yemeğe lezzet kattığını, mideye iyi geldiğini okumuştum bir yerlerde. Merak işte.

-         Hadi oradan. Lezzet katarmış, sevsinler. İsot dediğin çiğ köftenin harcıdır. Lezzetli yemek yapamayınca isota sarılıyorlar. Kaybettiği lezzeti arıyor bu millet.

-         Belki de haklılar. Bir şeyler lezzetini yitirdi sanki.

-         Beyim doğru söylüyorsun. Eskinin lezzeti kalmadı pek çok yemekte. Mesela eskinin tavuğunu burada Urfa?da bile bulamıyoruz artık. Hele şu kuş gribinden sonra kümes tavuğu da kalmadı. Kaldık o kokmayan market tavuklarına.

-         Kokmayan tavuk mu? O nasıl oluyor?

Bir süre durdu. Tezgâhındaki çorapları düzenledi. Poşusunu açıp tezgâhına bıraktı. 

-         Unuttuk değil mi? Eskinin tavuğu pişerken bütün ev kokardı. Konu komşu bilirdi o evde tavuk piştiğini. Fakire kokmuştur diye bir parça ayrılır gönderilirdi. Şimdinin tavuğu kokmuyor. Tavuk belki aynı tavuk ama kokmayınca lezzeti de olmuyor. O zaman bilmem ne katıp lezzet arıyor insanlar, senin gibi.

-         Ne var bunda? Her yerde böyle.

-         Beyim yalnız lezzeti yitirsek iyi. Görüp bilmediğin hayvandan, ekip biçmediğin emek vermediğin tarladan gelirse yediklerin değeri de ona göre oluyor. Beslediği hayvanı keserken vicdanlı davranırdı, insan. Kendi hayvanımızın yününden yaparız bu çorabı. Çorap yapıp satacağım diye kış günü yününü kırkıp üşütmeyiz, hayvanımızı. Vicdanımız elvermez. Görüp bilmeyenler için ise öyle değil. Şimdi vicdanlar da lezzetler gibi zayıflıyor, yitip gidiyor.

-         Ne oluyor vicdan zayıfladığında?

-         Yediği hayvanı, bitkiyi görüp bilmediği için merhametsiz oluyor, insanlar. Her şeyi kendine hak biliyor üstelik herkesi de kendi gibi zannediyor.

Poşusunu kafasına tekrar sardı. Bardağında kalan çayı yudumlayıp bitirdi. Sonra vicdan denen şeyin insanın içinde olması gerektiğini, insanı karar vermeye zorladığını hem de hemen karar vermek zorunda bıraktığını anlattı. Ayakkabılarım boyanıp gelmiş boyacı çocuk verdiğim bir liraya sevinip koşarak kaybolmuştu.

-         Beyim, vicdan konuştuğunda kokusu gelirdi eskinin tavuğu gibi. Duyardı herkes, vicdanın kokusunu. Şimdi vicdanlar zayıfladı, kokmuyor artık. Koksa da anca kendine kokuyor.

-         Yok mu bu derdin dermanı? Eksilen vicdanları yerine koyamaz mıyız?

-         Eskiden olsa bakardık hal çaresi. Ne de olsa milletçe güvenirdik birbirimize. Şimdi herkes ayrı, herkes yalnız yaşamak istiyor. Güvenmiyor kimseye. Vicdanlar zayıflayınca korkular da arttı. Allah sonumuzu hayreyleye. 

-         Yani?

-         Yani işimiz zor. Herkes kendi gibi merhametsiz, vicdansızlar arasında yaşadığını sanıyor. Kendi gibi biliyor çevresindekileri. Güvenmiyor kimseye. Anaya babaya bile güven kalmadı.

Ayağa kalktı. Tezgâhını yüklendi. Selamlaştık. Gümrük Han’dan çıkmadan önce döndü yüksek sesle ?Vicdan beyim, vicdan. Gitti mi gelmiyor bir daha? diyerek hanın kalabalık kapısından ağır adımlarla çıkıp gözden kayboldu. 

Şimdilerde alıcısı kalmadığı için pek bulunmayan longplay plak aramak için girmiştim, Beyoğlu İstiklal caddesine açılan Suriye pasajına. Çok katlı, ortası avlulu zamanının görkemli apartmanlarından olmasına karşın kendini ihtiyarlığa teslim etmiş gibiydi. Pasajın ağzındaki gazete bayii olmasa içerde canlılık adına bir şey bulunabileceğini hayal bile etmek zordu. Her ihtiyar gibi Suriye pasajı da geçmişin şaşaalı günlerinden belleğinde yer edenlerle avunuyor gibiydi. Bir zamanlar görkemli filmlerin gösterildiği Santral Sineması?ndan geriye pasajın derinlerindeki bilet gişesinden başka bir şey kalmamıştı. Pasajın geçmişini hatırlayanların çoğu çoktan geçip gitmişti, bu dünyadan. Gereğinden fazla yaşadığını düşünüp yalnızlığından dem vuran ihtiyarlar gibi hüznüne gömmüştü kendini, Suriye pasajı.

Aradığım dükkan kürkçü ve derici dükkanlarının sırasındaydı. Plakları irice bir sepete yığmıştı. Sepetin başında lise öğrencisi olduklarını sonradan öğrendiğim bir kız ve iki erkek plakları karıştırıyor bir yandan da yerde duran pikaba koydukları plağı dinliyorlardı. Birinin elinde gitar vardı. Üçü de başta ayağa siyahlar giyinmiş gümüşi aksesuarlar, kolye ve küpeler takmıştı. Kızın yüzündeki makyaj da siyaha yakın renklerdeydi. Görüntüleri ürkütücü biraz da itici gelmişti. Ses etmeden ben de plakları karıştırmaya başladım. Pikapta çalan John Denver?a  elinde gitar olan hafiften eşlik ediyor diğeri ise plağın kabına bakıp notlar alıyordu. ?Size göre hayli eskidir, bu şarkılar. İlginizi çekiyor olması güzel doğrusu? diye takıldım. Önce konuşmak istemediler. Sonra siyah uzun saçlı olanı ?Bizler rockçıyız. Bu şarkıları pek sevmeyiz ama John Denver?ın gitarı konuşturup sözleri ile gitarını yanıtlaması ilginç geldi doğrusu. Ondan bir şeyler öğrenmeye çabalıyoruz.? diye yanıtladı.

Liseye yeni başladıklarını, rock müzik tutkunu olup kurdukları müzik grubu ile amatörce çalıştıklarını anlattı. Neden bu kadar siyah renk düşkünü olduklarını sorduğumda o ana kadar sesi çıkmayan genç kız biraz da sert ses tonuyla ?Siyah renk midir bilemem ama bizleri çok iyi anlatıyor? diye söze girdi. Şaşkın bakmış olacağım ki açıklama yapma ihtiyacı duydu.

-         Ergenlik işte. Bir türlü kendimizi anlatamıyoruz. Nasıl bir şeyse şu ergenlik dedikleri? Ergenliğin ne olduğunu nasıl geçeceğini, geçmesi gereken bir şey olup olmadığını kimse bilmiyor. Öyle hastalıklı birileriymişiz gibi bakıyorlar, bizlere.

-         Siz de siyahlar giyinip acayip makyajlar yaparak bu bakışı azdırmış olmuyor musunuz? Nedir bu ergenlik yakınmanız?

Sarışın olan üçüncü delikanlı bir yandan gitarının akordu ile oynuyor bir yandan da gevezeliği bırakın da gidelim dercesine el hareketi yapıyordu. Siyah uzun saçlı delikanlı elini uzatıp tırnağını gösterdi.

-         Ergenlikle başımız belada. Öyle bir şey ki; çocuk olmaya kalksan çocuk değilsin, yetişkin olmaya gücün yetmiyor, kimse seni takmıyor. Şeytan tırnağı muamelesi görüyoruz. Tırnaksın ama işe yaramıyorsun. Üstelik şeytan kabul edilip kafanı koparmak istiyor kendini yetişkin sayanlar. Eskiden çocuktuk şeytanlıklarımız hoş görülürdü. Şimdi büyüdük ne yapsak birilerini rahatsız ediyor.

-         Hepimiz aynı dönemlerden geçiyoruz, bunu bu kadar büyütmeyin.

-         Başkalarını bilemem. Kimisi hiç farkında olmuyor. Ama bizler farkındayız ve bu durumdan rahatsızız.

-         Peki neden böyle siyahlar giyinip itici ürkütücü görünmeye çabalıyorsunuz?

Bu kez yanıt veren genç kızdı;

-         Siyah bizleri anlatıyor da ondan. Renkten sayılıyor ama aslında renk bile değil. Işıksızlığın rengi değil mi, siyah? Ergenlik gibi. Var sayılıyorsun ama yoksun. Hatta olmasan daha iyi olur. İçimizdeki sessizliğin sesini, bilinmezliği anlatıyor sanki siyah.

-         Ama karalara bürünüp kendinizi daha çok gizlemiş olmuyor musunuz?

Gitarının akordu ile oynayıp o ana kadar lafa katılmayan sarışın delikanlı dayanamadı; “Gizleyeceğiz elbet. Siyah tüm renkleri içine alıp gizlediği gibi bizi de gizliyor. Bizler de bu şeytan tırnağı halimizle ortaya dökülüp başımızı derde sokmak kafamızı kopartmak istemiyoruz. Yaşamı tanımak, anlamak biraz da kafamıza göre müzik ile avunmak istiyoruz”dedi.  

Sözünü tamamlayıp arkadaşlarına göz kırpıp gidelim dercesine bir hareket yaptı. Çalan plağı gösterip almayacak mısınız diye sorunca gülümseyip paranın kıt olduğunu burada dinleyip beğendikleri parçaları not edip internet üzerinden indirdiklerini söylediler. Pasajın Derviş sokağa açılan arka kapısından çıkıp sessizce gözden kayboldular. Pikapta çalan plak sona ermiş pasaj eski sessizliğine dönmüştü. Dışarıda yağmur başlamıştı. Girişteki gazeteci telaşla gazetelerini topluyordu. Şimdilerde adı bile kalmayan Santral Sinemasının gişe duvarında eskilerden kalan bir yazı ilişti, gözüme.

?Tam 1 Lira Talebe 50 Kuruş. Veresiyemiz yoktur.?