Şanslıydım… Bir dizi rastlantı ile Sevilla şehrinde ilginç bir fotoğraf sanatçısı ile tanışıp ayak üstü konuşma fırsatım oldu.
O kısacık sürede Flamenko ve hepsinden önemlisi başka dillerde karşılığı olmayan Duende konusunda belki de bir kitap dolusu bilgi paylaştı.
“Duende” dedi. “Seni buralara kadar sürükleyen de Duende… Yüzleş onunla.” diyerek veda etti.
En iyisi yine baştan anlatayım;
Sevilla’da 1929 Expo fuar alanı olarak tasarlanan Park de Espana sabahın erken saatlerinden itibaren otobüslerle gelen ziyaretçilerini ağırlamaya başlamıştı. Gezi programının doluluğu nedeniyle sabahın erken saatinde parkı ziyaret etmesek o fotoğrafçının ve dahası Duende’nin varlığından bile haberim olmayacaktı.
Dedim ya, şanslıydım…
Görkemli meydan ve ona eşlik eden parkı hızlıca dolaşırken sabah sakinliğini fırsat bilip çekim yapmakta olan grubu fark etmemiş kadrajlarına girerek çekimin aksamasına yol açmıştım. Arkamdan gelmekte olan ve az sonra kadraja girmesi olası insanları durdurarak bir anlamda özür dilemeye çalıştım. Kısa süre sonra ekipten biri bulunduğum yeri kontrol altına alınca oradan ayrılıp yanlarına yaklaştım.
Sabahın ilk ışıklarına uygun bir yerde fotoğraf çekimi için toplanan grup kısık sesle de olsa müzik yaparken fotoğrafçı da geleneksel kıyafetleri içinde dans etmekte olan kadını görüntülüyordu.
Üstelik acele etmeleri gerekiyordu. Güneş yükseliyor, meydan hızla kalabalıklaşıyordu.
Kirli beyaz sakallı fotoğrafçının yüzü asıktı. Söyleniyordu. Fotoğraf çekmeye devam ediyor ancak çektiklerini beğenmiyordu. Israrla “Sağa sola bakınmayı bırakın, unutun her şeyi, Duende, Duende!” diye hem kadına hem de gitar çalıp el çırpanlara bağırıyordu.
Fotoğrafçının yüksek sesle son kez küfredercesine “Duende, diyorum!” diye bağırıp azarlamasıyla grubun morali iyice bozuldu, dansçı kadın gözyaşlarını tutamayınca makyaj tazelenmesi için ara verilmek zorunda kalındı.
Arayı fırsat bilip fotoğrafçının yanına yaklaşıp “Nedir bu Duende?” diye sordum.
Öfkesi yüzüne yansımış, sıkıntısı geçmemişti. Çekil git başımdan dercesine bakıp şöyle bir baştan ayağa göz ucuyla süzdü. Sonra “Nereden geliyorsunuz?” diye karşı soru ile yanıt verdi. Türk olduğumu İstanbul’da yaşadığımı söyledim. Elinden bırakmadığı kamerasının ayarları ile oynarken bir süre düşündü. Az önceki öfkesi yatışmış yüzü aydınlanmıştı. Kafasını kaldırıp yüzüme baktı ve “Rumi” dedi.
- Anlamadım. Ne demek Rumi?
- Rumi işte. Siz ona Mevlâna diyorsunuz. Başka bir yöreden olsaydın açıklamaya uğraşmazdım. Sizin oralarda Rumi’nin de işaret ettiği bir yer, Duende. Ölümün askıya alındığı sözcüklerin düşüncelerin sona erdiği suskunluk hali. Sanki geçici bir kendini aşma. Anlatılası değil, yaşanılası bir şey.
- Araf gibi mi?
- Ne ötedesin ne beride. İçindeki Duende’desin. Özgürsün…
- İyi de Flamenko ile ne ilgisi var?
- Flamenko işin görünen yüzü. Bütün 0 müzik, dans, sesler Duende için. Duende yoksa Flamenko soytarılıktan öte değil.
Fotoğrafçı ekibine göz ucuyla baktı. Tekrar çekime hazır hale gelmeleri biraz daha zaman alacak gibi görününce eliyle acele etmelerini işaret edip kamerasını çantaya koydu. Merdivenlere oturdu. Ben de yakın bir yere ilişip çantamdan çıkardığım su şişelerinden birini uzattım. Geri çevirmedi. Susamıştı, hızlıca yarıdan çoğunu yuvarladı.
Cesaretimi toplayıp “Sahi, nedir şu Flamenko?” diye sordum.
- Sence?
- Ne bileyim? Dışarıdan bakıldığında gitar ile neredeyse on parmak çalınan bir müzik, bolca ritim, ses ve topukların yere sertçe vurularak oynandığı dans denebilir.
- Kaç kişi dans ediyor?
- Genellikle tek kişi?
- Peki yatay hareketlerle mi yoksa dikey hareketlerle mi dans ediliyor?
- Topuklar vurulduğuna göre dikey hareketler sanırım.
- Peki sence neden böyle? Neden diğer danslar gibi kalabalık ve yatay değil?
- Bilmem. Hiç düşünmedim.
Şişede kalan suyu da yudumlayıp teşekkür etti. “Dinle o zaman” diyerek Flamenko’yu anlattı;
“Dinle o zaman; Flamenko bu topraklarda hor görülmüş ve hep ötekileştirilmiş insanların, katlanmak zorunda kaldıkları adaletsizliğe karşı bir isyan çığlığıdır. İçindeki ezilmişliğin, öfkenin dışa vurduğu en zarif başkaldırı örneklerindendir. Tekil bir haykırıştır.
Amerika kıtasında köle müziği olarak başlayan caz gibi bu topraklarda da ezilmişlerin isyanı müziğe ve dansa aktarılmıştır. Yoksulluk ve eziyet gören, ezilen, toplum için güvenilmez olarak nitelendirilen, tarihleri boyunca mülk bile edinemeyen, tarım ya da maden ocaklarında çalıştırılan insanların içlerinde biriken öfke, hırs, isyan ve özgürlük arayışı Flamenko’yu doğurmuştur. Baskı altındaki insanlar acılarını, mutsuzluklarını itirazlarını Flamenko ile ifade ettiler. Flamenko’daki sert duruş ve bakışlar, hep o isyanın yansımasıdır.
Başka türlü isyan edemeyince aradıkları özgürlüğe Flamenko’nun içindeki Duende ile ulaştılar. Asırlardır icra edilen bu gizemli müzik ve dansın barındırdığı hüznü yaşatan, içinde bulunduğu açmazı aşmaya çalışanların isyanını anlatan ve Flamenko’ya ilham veren ruhani güce Duende diyoruz.
Yani Duende için güçlü bir Flamenko icrası sırasında ortaya çıkan kendinden geçme, yaşam ve ölümün birbirine bulandığı yoğun duygu durumu denilebilir. Duende’ye ulaşan dansçı yaşamla dans eden bir ölü, ölümle dans eden bir canlı gibidir.”
Bir süre susup sözlerinin anlaşılıp anlaşılmadığından emin olmak istercesine bana baktı. “Anlamadım. Tüm bu isyan biterse Flamenko’da mı bitecek?” diye sordum. Yüzünde acı bir gülümseme belirdi.
Sonra sözlerine devam etti;
“İsyan bitmeyecek, hiç bitmeyecek. Çünkü Flamenko özünde varoluşa isyandır. İnsanın en radikal karşı çıkışı, kendi varoluşunun reddidir. Fizik ve biyoloji kurallarına göre yaşayan bir bedenin içinde hapsolmuş ruhun özgürlük arayışıdır. Nasıl mı?
Flamenko dansına analitik bir gözle bakarsan diğer danslardan farklı olarak dikine hareketlerin baskın olduğunu görürsün. Sanki, fizik kurallarına direnircesine yerçekimine karşı ve topukların yere vurulmasıyla yer çekimine aykırı yapılan bir danstır. Beraberinde el çırpıp ritim tutulan ve zaman zaman yanık bir ağıt okunarak isyanı hissettiren özelliği ile en temel varoluş yasalarına bile karşı duruş sergilenir.
Flamenko’nun ruhunu anlayıp Carmen operasını besteleyen George Bizet eserinde o varoluşsal isyanı bu şehirde tütün fabrikasında işçi olarak çalışan Carmen isimli bir kadın ile görünür kılmayı seçmiştir. Carmen, üzerindeki tüm kimlik ve etiketleri reddeden, neredeyse cinsiyetinden bile sıyrılmaya çalışan bir özgür ruh olarak Bizet’nin eserinde hayat bulur.”
Konuşmaya ne yazık ki daha fazla devam edemedik. Ekip yerini almıştı. Çekime hazır olduklarını bildirmeleriyle bizimki ayağa kalkıp makinesini eline aldı. Işığı kontrol edip dansçı kadına yaklaşıp bir şeyler söyledi.
Az sonra dansçı kadın Flamenko ezgileri eşliğinde saçındaki gül goncası ve ateş gibi yanan kuyruklu eteğini savurarak topukları üzerinde dansa başladı.
Kısa süre sonra etrafımıza toplanan kalabalığa aldırmadan sanki dünya dışındaymışçasına müziğin ve dansın içine yuvarlandılar.
Bu durum çok uzun sürmese de fotoğrafçı bu kez çıkarılan iş ve çektiği görüntülerden memnun görünüyordu.
Kalabalık daha da artınca toplanmaya başladılar. Fotoğrafçının çantasını omzuna atıp ekibi beklemeden oradan uzaklaşmaya niyetlendiğini görünce yanına gidip teşekkür ettim. Uzattığım elimi sıkmak yerine işaret parmağı ile iki kez göğsüme dokundu. “Duende, seni buralara kadar sürükleyen de Duende… Yüzleş onunla.” dedi.
Arkasına bile bakmadan kalabalığa karışıp gözden kayboldu.
Dedim ya, şanslı günümdeydim…
Mehmet Uhri